Deze blogpost is een verdieping van mijn eerdere blogpost over vechten, vluchten en bevriezen. Zelfverdediging leren zonder iets te snappen van bevriezen, ook wel “tonic immobility” genoemd, is onmogelijk. Lees daarom eerst die eerdere blogpost.

Nu je een idee hebt van hoe de freeze in elkaar zit, is het belangrijkste om te herhalen dat wij er in ons vakgebied vanuit gaan dat je altijd bevriest. Iedereen. Politie-agenten, ambulance-personeel, soldaten: iedereen bevriest. Voor ons is de freeze niet het einde, maar het begin.

Wat er fysiek gebeurt in crisissituaties

Onlangs vond ik via Twitter een lezing van Prof. dr. Karin Roelofs voor de Universiteit van Nederland. Ik ben heel blij dat er aandacht wordt besteed aan dit onderwerp en ik vind het mooi om te zien hoe er wordt onderzocht wat er fysiek gebeurt bij je lichaam op het moment dat je je in een crisissituatie bevindt.

Ik heb wel een paar kanttekeningen bij deze lezing. Een van de belangrijkste dingen om eerst te zeggen, is dat opmerkingen als “rondrennen als een kip zonder kop” natuurlijk niet echt helpend zijn. Het helpt niemand om het gedrag van mensen in crisissituaties belachelijk te maken. Mensen hebben al genoeg last van “survivor’s guilt” om ze ook nog eens te zeggen dat ze het verkeerd hebben gedaan.

Maar dat “rondrennen als een kip zonder kop,” daar heb ik inhoudelijk ook nog wel een probleem mee. Het voorbeeld dat Prof. Roelofs geeft is van Thalys-medewerkers die naar de enige veilige ruimte in de trein vluchten.

Dat is niet “als een kip zonder kop”.

Een ander voorbeeld dat ik hoorde, is iemand die na een ongeluk zijn auto uit stapte en keihard wegrende. Ook dit is niet “als een kip zonder kop”.

Lees vooral even deze leuke post over hoe lang wij mensen al bestaan en wat de belangrijkste momenten in onze geschiedenis zijn geweest: Putting Time in Perspective van WaitButWhy.

Zoals je ziet, bestonden er gedurende het overgrote deel van onze geschiedenis geen auto’s. En ook geen autoportieren. En ook geen autogordels. Zelfs als ik niet onder de adrenaline zit, heb ik nog moeite met autodeuren openen. En autogordels krijg je alleen af met dat rare rode knopje; eraan lopen trekken werkt zelfs precies averechts.

Dat betekent dat zodra je uit een auto kunt stappen en wegrennen zonder onmiddellijk door passerend verkeer overreden te worden, of als je naar de enige veilige plek in een trein kunt vluchten, er tenminste iets van logisch nadenken alweer aan staat.

Dit is dus geen instinctieve reactie.

Kikkers zijn een goed tegenvoorbeeld. Zodra jouw schaduw over die kikker valt, springt hij weg in de richting waarin hij al zat. Geen interval, gaan aarzeling, geen pauze – direct. Werkt meestal uitstekend.

Maar het kan ook mis gaan: ik heb met eigen ogen in het wild eens gezien dat een kikker schrok en recht in de bek van een slang sprong. Voor ons mensen zou dit betekenen dat als we bijvoorbeeld bij wegwerkzaamheden een harde knal hoorden, we niet ineen zouden krimpen, maar direct de weg op zouden rennen. Overbodig om te zeggen, maar dat is niet wat er gebeurt. We schrikken, en verstijven.

Veel van de gedragingen die we “vluchten” noemen, horen in de freeze thuis

Een ander verhaaltje over vluchten dat je wel eens hoort, is dat we het in onze broek doen zodat we daarna sneller weg kunnen rennen.

Het gewicht van je poep (ja sorry) ligt tussen de 0,5 en 2 kilo. Ik weeg 66 kilo. Dus de aanname is dat als ik eerst die poep dump, mijn versnelling daarna zo hoog zou zijn, dat het de tijd die het kost om eerst die poep te dumpen, ruimschoots zou compenseren.

Dus de snelheid van “66 kilo”-ik ligt zoveel hoger dan die van “66 + 2 kilo”-ik, dat “66 + 2” kilo ik eerst 2 kilo eruit kan dumpen, dan pas kan beginnen met rennen, en dan “66 kilo”-ik eruit rent?

2 kilo op 66 moet dat verschil maken? Dat lijkt me zeer onaannemelijk.

Maar eigenlijk lijkt dit hele verhaal me onaannemelijk. Kijk maar even naar deze lijst met snelheden van dieren. Een grizzlybeer rent met 56 kilometer per uur. Zo’n beer lijkt traag en log, maar dat is hij niet. Al onze natuurlijke vijanden rennen ons er zo uit. Op dit moment ligt het wereldrecord van de mens in handen van Usain Bolt, met 44.72 km/u.

Dat is dus niet genoeg.

Maar behalve dat we tijdens het grootste gedeelte van onze geschiedenis geen autodeuren en gordels hadden, hadden we ook geen broeken en onderbroeken. Ik vermoed dat jezelf onder poepen je gewoon tot een minder aantrekkelijke prooi maakt. Ik denk dat ook dit onderdeel uitmaakt van de freeze.

Ik geloof namelijk niet dat de freeze een “lege” reactie is. Het is niet het uitblijven van een reactie: het is een reactie met daarbinnen allerlei belangrijke fysieke reacties.

Een van die reacties is dat je armen en benen kouder worden. Het bloed stroomt naar je core en je grote spieren. Misschien dat als die beer een stuk van je arm afbijt, je niet zo snel doodbloedt.

Dissociëren, overigens, is ook een prachtvoorbeeld hiervan. Mensen die dissociëren zijn zelf niet alleen niet bezig met hun omgeving; ze lijken zelf ook niet aanwezig te zijn. Ze vallen helemaal stil, en aangezien roofdieren worden aangetrokken door beweging, worden ze daardoor bijna onzichtbaar. Als je zelf wel eens ervaring hebt met dissociëren, is het je misschien opgevallen dat mensen totaal over je heen kunnen kijken – totaal geen idee hebben dat je er bent – terwijl je daar toch gewoon staat. Ideale verdedigingsmethode dus.

Zo zijn er, vermoed ik, nog meer reacties die de freeze tot onze beste overlevingskans maken.

De freeze is een overgavereactie

Moet je wel eens bij de dokter een injectie halen, en is je arm dan helemaal koud? Voelt het alsof je die arm weggeeft? Dat klopt, want dat doe je ook. En eigenlijk denk ik dat dit precies het karakter van de freeze is. Het is een passieve verdediging, en je legt je lot dus helemaal in handen van eh – het lot. Het is een overgavereactie.

En ik denk dat dit precies is waarom bevriezen zo traumatisch is. Het is de beste manier om te zorgen dat je lichaam een aanval van een roofdier overleeft. Maar voor je geest is het het meest erge wat er kan gebeuren: geen controle hebben. Sterker nog, we weten dat bij seksueel geweld onze geest schaamte- en schuldgevoelens verzint om ons de illusie van controle te geven.

De overgave die er vroeger voor heeft gezorgd dat we de aanval van een roofdier konden overleven, is in onze moderne wereld niet meer goed voor ons. Tja, dat zien we met meer dingen. In Nederland leven maar 2 soorten spinnen die überhaupt met hun tanden door jouw huid kunnen bijten, maar toch zijn er veel mensen bang voor spinnen. En niet voor, bijvoorbeeld, whatsappen tijdens het fietsen.

En vechten dan?

Hierboven heb ik beschreven waarom ik denk dat vluchten bij de mens niet een instinctieve fysieke reactie op gevaar is. En waarom ik denk dat bevriezen dat wel is. Maar hoe zit het dan met vechten?

Eerlijk gezegd denk ik dat die mogelijkheid er wel is. Ik denk dat er verschillende soorten voorgeprogrammeerde “crises” zijn, waar we verschillend op reageren. Een van die voorgeprogrammeerde reacties zou een poort naar vechten kunnen zijn.

In oefeningen met leerlingen heb ik gedemonstreerd dat zelfs mensen die rationeel denken dat ze niet kunnen vechten, dat in werkelijkheid wel kunnen. Iedereen heeft een “combat-programma” dat alleen maar geactiveerd hoeft te worden. Zelfs terwijl mensen zeggen “ik weet niet wat ik moet doen”, reageert hun lichaam al optimaal op de binnenkomende aanval.

Dit combat-programma noem ik vaak de Hagedis. De Hagedis weet hoe ze moet vechten. Leren jezelf te verdedigen is leren de Hagedis toestemming te geven om voor jou op te komen.

Een mogelijk voorbeeld van instinctief vechten is het zogenaamde “excited delirium” dat wel eens wordt geconstateerd door de politie: iemand die zo door het dolle is, dat hij niet ophoudt te vechten. Je kunt er met 5 agenten op gaan liggen, maar hij gaat gewoon door.

Ik heb dit zelf wel eens gezien, en inderdaad, er was geen houden aan. Er waren op dat moment een stuk of 6, 7 agenten ter plaatse, maar met de man in kwestie was niks aan te vangen.

Overigens vermoed ik dat er wel een stukje “vluchten” in dat vechten zit, want ik heb het vermoeden dat mensen in die modus vechten om weg te komen.

Wat hebben we aan deze kennis?

In de eerste instantie is deze kennis essentieel voor mensen die al een traumatische gebeurtenis hebben meegemaakt. We weten dat het belangrijk is voor herstel om te beseffen dat het niet jouw schuld was. Sterker nog: het slachtoffer de schuld geven is bewezen schadelijk.

Voor slachtoffers is het dus essentieel om te begrijpen dat hun reacties in crisissituaties normaal zijn. Dat ze weten dat ze niet verkeerd hebben gehandeld, en dat als die crisisreactie schadelijk voor ze is, dat komt door onze evolutie.

Voor hulpverleners is dit essentieel omdat zij alleen de juiste zorg kunnen bieden als ze begrijpen hoe mensen reageren in crisissituaties. En als ze begrijpen hoe schadelijk het is om mensen verantwoordelijk te maken voor hun eigen ongeluk. Hoe normaal victim blaming ook voelt.

Maar ook voor de toekomst is deze kennis heel belangrijk. Als je namelijk niet weet hoe dit werkt, ben je volkomen verrast als dit gebeurt. Je mooie voornemens om te vechten of te vluchten blijken ineens niet te werken – en juist die verrassing kan de freeze erger maken. Je blijft hangen in “waarom gebeurt dit?”

Woorden maken het verschil

Inmiddels weten we dat het belangrijkste onderdeel van weerbaarheid is, dat je “initiatief nemen” tot basishouding van je leven maakt. Het startpunt van leren jezelf te verdedigen, is dat jij de verantwoordelijkheid gaat nemen voor jouw veiligheid. Doe vervelende klusjes direct. Ga de dingen aan.

En dat heeft te maken met hoe je naar de dingen kijkt, hoe je de dingen voor jezelf benoemt.

Een mooi voorbeeld is hoe het advies voor hoe te reageren tijdens een “active shooter”-situatie in de VS is veranderd. Voorheen was het advies “Run, hide, fight.” Eerst proberen weg te rennen. Dan proberen je te verstoppen. En als dat niet lukt, proberen te vechten. Het nieuwe advies is: “Move, escape or attack.” Twee keuzes: of ontsnappen, of aanvallen.

Wat hierin belangrijk is, is dat het woord “ontsnappen” een heel andere lading heeft dan “wegrennen”. “Ontsnappen” is doelgericht. Het is positief, zoals het ook moet zijn: “Ren naar veiligheid toe, niet weg van gevaar”. Hetzelfde geldt voor “aanvallen”. Dat is veel doelgerichter dan “vechten”.

Ik denk dat tonic immobility nooit verdwijnt. We zullen altijd blijven bevriezen. Maar ik denk dat een mindset waarin jij initiatief neemt, het makkelijker maakt om snel uit de freeze te komen, en te gaan handelen.

Bekijk de PDF factsheet “Tonic immobility”.