Afgelopen week diende Minister Grapperhaus een wetsvoorstel in dat alle seks tegen je zin strafbaar maakt. Wat heel belangrijk is aan het wetsvoorstel, is dat nu erkend wordt dat slachtoffers van seksueel geweld vaak “bevriezen” en het gevoel hebben dat ze niets kunnen doen.

In de wereld van “violence professionals” als politie-agenten, bewakers, security-personeel en soldaten is de “freeze” al lang een gegeven. Iedereen bevriest: het is de standaardreactie van de mens op een crisis. Maar erkennen dat dit gebeurt is maar stap één. Daarna is het extreem belangrijk om te snappen dat de freeze niet het einde is.

Als je al eens bevroren bent

In deel 1 en deel 2 uit deze serie kun je precies lezen waarom de freeze zo logisch is. Biologisch hebben nou eenmaal meer mensen die bevriezen de aanval van een roofdier overleefd, dan mensen die probeerden te vechten of te vluchten.

De meeste ervaringen met de freeze kennen we natuurlijk uit de hulpverlening, omdat daar mensen hun verhaal kunnen doen. En het is heel belangrijk dat slachtoffers direct te horen krijgen dat de freeze normaal is. En: dat ze goed hebben gedaan wat ze hebben gedaan. Want door een trucje van je geest willen je hersenen jou laten geloven dat het allemaal jouw schuld was. En dat is natuurlijk niet zo.

Dus: het was niet jouw schuld; de freeze overkomt iedereen; je hebt het goed gedaan.

Daarna is het belangrijk om direct door te pakken en iets aan die freeze te gaan doen.

De aanhoudende freeze

Menselijk gedrag is zelden alleen maar biologisch. Wat veel slachtoffers beschrijven is niet alleen de eerste, instinctieve reactie tot bevriezen, maar een aanhoudende freeze.

Het is natuurlijk makkelijk om na die eerste reactie “automatisch” in de freeze te blijven hangen. Maar ik denk dat er meer aan de hand is. Ik denk dat ook onze interne Aap, het gedeelte van onze geest die zich bezig houdt met sociale situaties, kan meewerken om de freeze in stand te houden.

De Aap wil namelijk dat wij koste wat het kost onderdeel van de groep blijven. Ik denk dat hij je daarom het gevoel geeft: “Onderga het nou maar gewoon, dan zijn we daarna weer vrienden en dan blijven we lid van de groep.” Het plan van “niks doen” is immers gebaseerd op het idee dat alles weer goed is als je dit maar even doorstaat. En dat is natuurlijk niet zo. “Dit”, wat je maar even moet “doorstaan” is ontzettend beschadigend en “niks doen” is een zeer gevaarlijke optie.

Een derde factor is denk ik dat we vrouwen constant maar vertellen dat ze minder sterk zijn, minder goed tegen pijn kunnen, en dat we hen op die manier afleren om initiatief te vertonen, en aanleren om dingen te ondergaan. Niks doen, niks laten merken: het past precies in dat plaatje van vrouwen als passief, en dat maakt de kans dat de freeze aanhoudt, alleen maar groter.

Samengevat: De eerste seconde van de freeze is puur biologisch, onontkoombaar, aangezien het de beste manier was om de aanval van een groot roofdier te overleven. Daarna kan de freeze aanhouden, door niet-helpende overtuigingen van de interne Aap en door maatschappelijke opvattingen over de vrouw als “passief”.

De aanhoudende freeze is geen overlevingsmechanisme

Ik begrijp dat het kan helpen om het schuldgevoel dat veel slachtoffers hebben, tegen te gaan, als je zegt dat de freeze een overlevingsmechanisme is. Maar helaas is indicatie nummer één of iemand slachtoffer gaat worden van seksueel geweld: dat diezelfde persoon al eens eerder slachtoffer is geworden.

Na een hulpverleningstraject is een slachtoffer dus nog zeker niet klaar voor de toekomst. Het vervelende is namelijk dat die instinctieve reactie om niks te doen, niet klopt. Dus ook bevestigen tegen slachtoffers dat dát de beste kans was om te overleven, klopt niet. Het geeft ze misschien een goed gevoel over het verleden, maar het verlaagt tegelijk hun kansen voor de toekomst.

Want stel, we hadden het niet over verkrachting maar over moord. Zouden we dan ook zeggen: “Bevriezen is het beste overlevingsmechanisme”? Natuurlijk niet. Dus waarom zou het dat wel zijn in een verkrachtingssituatie? Je weet toch helemaal niet van tevoren of het wel of niet moord wordt? Sterker nog, in de twee zaken die recent de aandacht trokken, is het slachtoffer ook nog vermoord.

En zou je dan ineens van plan veranderen? Zou je dan, nadat je verkracht bent, als je erachter komt dat hij je wil vermoorden, alsnog gaan vechten? Waarom dan niet ingrijpen voor je ueberhaupt verkracht bent? Dan zijn je kansen veel groter.

En ook heel belangrijk: de freeze is niet voor eeuwig. De freeze hoeft niet aan te houden. In de wereld van taaie professionals waar we onze lessen vandaan hebben, is de freeze gewoon een gegeven. Maar politie-agenten, gevangenisbewakers, security- en ambulancepersoneel: zij moeten ná de freeze alsnog aan de slag.

Dus tegelijkertijd accepteren we de freeze, maar we zeggen ook: je kunt leren om weer uit de freeze te komen. Om de aanhoudende freeze te doorbreken. Dus geef je niet over.

Mag je beter willen voor de toekomst?

Daarom moeten we ook kunnen zeggen: er zijn instincten die niet helpend zijn. Ze zijn misschien heel natuurlijk, maar niet alles wat natuurlijk is, is goed. Dus soms moeten we dingen leren die tegennatuurlijk lijken. En dat kan ons veel, heel veel helpen.

Ten eerste: niet doen alsof er niks aan de hand is. Niet: dingen maar laten gebeuren. Niet dingen maar ondergaan. Grensoverschrijdingen zijn namelijk een test die de dader jou laat maken. Hoe ver kan hij je over je eigen grenzen laten gaan? Elke keer dat je bij een grensoverschrijding doet alsof er niks aan de hand is, elke keer als je niet ingrijpt, wordt de volgende grensoverschrijding erger.

Elke keer dat je geen “nee” zegt, elke keer dat je dingen ondergaat, elke keer dat je niet weggaat, elke keer dat je dingen laat gebeuren, escaleert de situatie. Het is dus uiterst belangrijk dat je al zo vroeg mogelijk begint met handelen.

Optie A: Je kunt zeggen dat je wat hij doet vervelend vind, en wil dat hij ophoudt. Dat is de milde versie: daarmee geef je hem namelijk nog een kans. Dat is dan een test aan hém: respecteert hij jouw grenzen? Of gaat hij er toch weer overheen? Gaat hij er overheen, dan ga je weg.

Optie B: Weggaan. En dat is altijd de betere keuze. Ook dat is weer een test aan hem. Laat hij je gewoon vertrekken, biedt hij zijn excuses aan? Ok, prima. Maar je gaat natuurlijk wél weg. Niet van gedachten veranderen en toch blijven, natuurlijk. Doet hij moeilijk over dat je weg gaat: dan weet je dat je jezelf misschien uit die situatie moet knokken, en dat je nooit meer met deze figuren om wilt gaan.

Op naar de volgende stap

De freeze en de aanhoudende freeze zijn complexe zaken, en we hebben nog geen makkelijke manier gevonden om ze te neutraliseren. Wat we weten is dat het belangrijk is om de biologische freeze te erkennen: accepteer dat het gaat gebeuren. Dan is de kans minder groot dat je in paniek raakt en steeds weer terugvalt in de freeze.

Daarnaast: zorg dat je zo weinig mogelijk herhalingen krijgt van “niks doen”. Zo weinig mogelijk herhalingen van dingen ondergáán. Zoveel mogelijk herhalingen van handelen. Zo vroeg mogelijk. Zo veel mogelijk oefening in “nee” zeggen, in opkomen voor je persoonlijke ruimte en vrijheid. Zo veel mogelijk oefening in weggaan.

En daarom is het belangrijk dat iemand helpen herstellen van seksueel geweld nog niet genoeg is. Juist de mensen die al eens slachtoffer zijn geweest, hebben het nodig om niet-helpende overtuigingen af te leren en hun invloed op hun leven te vergroten.

Dat de freeze nu bij een breder publiek bekend is, daar ben ik heel blij mee. Maar dat is stap één. Nu moeten we de volgende stap nemen en mensen helpen de volgende keer betere kansen te hebben.

En daarom moeten we zó communiceren dat mensen begrijpen dat de aanhoudende freeze niet een onveranderlijk lot is. We mogen mensen niet de boodschap geven “dat je maar beter niks kunt doen”. Want dat kost levens.

Lees ook over de andere normale reactie bij seksueel geweld: tend & befriend.