Ik werk veel met slachtoffers van seksueel geweld, en soms werk ik ook met slachtoffers van huiselijk geweld. Slachtoffers zijn veteranen. Zij zijn op een andere planeet geweest. Een planeet met extreem vijandelijke omstandigheden. Hoe stom zou het zijn als wij niets leerden van wat zij hebben meegemaakt? Dat we vasthouden aan onze eigen voorstelling van wat geweld is, in plaats van te luisteren naar hen die het ervaren en overleefd hebben?
Leeswaarschuwing
Ook ik heb niet meegemaakt wat zij hebben meegemaakt. Ik kan niet weten hoe het is. Dus ik heb alle respect voor hun keuzes, toen én nu: hun manier om hiermee om te gaan. Dat eerst.
Ben je zelf slachtoffer (geweest) van seksueel geweld of huiselijk geweld? In deze blogpost benoem ik een aantal van de lange-termijn gevolgen van wat jij hebt meegemaakt. Het kan zijn dat je dat moeilijk vindt om te lezen. Ik hoop toch dat ook jij hier iets aan hebt, maar bedenk van tevoren of je verder wilt lezen of niet.
1. Vernietigende relaties vergroten empathie
Empathie is iets prachtigs. Het is groter en beter en sterker dan we denken. Misschien is het het enige van werkelijke waarde in de wereld.
Empathie is de mogelijkheid om te voelen wat een ander wezen voelt, alsof je in de ander haar schoenen kunt gaan staan*. Ik geloof dat elk functionerend levend wezen deze mogelijkheid heeft. Slachtoffers van seksueel misbruik en ook slachtoffers van huiselijk geweld hebben vaak een enorm sterke empathie.
Eh, wacht, wat? Dat is raar, toch? Zo stellen we het ons niet voor. Wij denken: daar wordt je vast heel boos van. Of cynisch. Je haat de daders. Je wilt wraak! Je vertrouwt nooit meer iemand. Je laat nooit meer iemand dichtbij komen.
Maar zo blijkt het niet te zijn. Juist het tegenovergestelde. Hoe kan dat?
In eerste instantie is empathie simpelweg kunnen aanvoelen hoe een ander zich voelt. Empathie is niet: kunnen begrijpen hoe de ander zich voelt, er rationeel mee kunnen instemmen. Empathie is ouder en sneller dan dat.
Emoties zijn sneller dan rationele gedachten. Je wordt eerst boos, bang, blij of bedroefd. Het redeneren daarover komt later pas. Dit is wat mensen zonder empathie missen: zij weten prima wat goed en fout is. Ze kunnen prima met je meedenken. Ze hebben er alleen geen enkel gevoel bij**.
Voor mensen die in een afhankelijkheidsrelatie zitten, zoals kinderen bij misbruik en vrouwen in een huiselijk geweld-situatie, is empathie enorm belangrijk. Om te overleven, leer je om direct aan te voelen in wat voor stemming degene die jou overheerst is. (Een “bedreiging”, noemen we zo iemand in vaktaal.)
Voor jouw idee van overleven is het essentieel dat je alles wat die bedreiging doet, in het vroegste stadium aanvoelt, zodat je kunt meebewegen, verzachten, bedaren, tevreden stellen. Want dat is het enige dat je kunt doen als je niet uit de situatie weg kunt komen.
Slachtoffers hebben een buitengewoon grote, vaak extreme empathie. Vaak hebben ze meer empathie voor de bedreiging dan voor zichzelf. Verwarrend voor ons buitenstaanders, maar eigenlijk dus heel logisch.
2. Weggaan uit vernietigende relaties is ontzettend moeilijk
De problemen worden pas echt groot als er bovenop dat aangeleerde gedrag allerlei rationele overtuigingen worden gebouwd. Slachtoffers hebben heel veel geweld gezien, en één van hun angsten is om “zelf ook zo te worden.”
Even voor de duidelijkheid: jezelf verdedigen is NIET een teken dat je wordt zoals een dader. Voor jezelf opkomen is een compleet ander mechanisme dan een dader worden.***
Helaas zijn er in onze maatschappij wel een boel overtuigingen die het idee bevestigen dat je niet voor jezelf mag opkomen. Vanuit religie bijvoorbeeld: het idee dat je iemand 70 maal 7 maal moet vergeven; maar ook op Facebook vliegen de “inspirational quotes” (<- deze is echt erg) die zeggen dat je alles moet vergeven je om de oren. Daarnaast bestaan er natuurlijk nog disciplines van geweldloosheid, en de naam van de methode "geweldloze communicatie". Omdat slachtoffers zoveel geweld hebben meegemaakt, staat alles wat met geweld te maken heeft, voor hen gelijk aan het kwaad. Dat is heel logisch, maar het klopt natuurlijk niet, en bovendien is het onwerkbaar. Kijk maar naar de tekst bij de foto hieronder. Kijk hoeveel extreme en onwerkbare overtuigingen daar in zitten.
“Er zijn geen ‘best practises’ voor dit”, schrijft Stelling. Natuurlijk wel. Niet teruggaan is een heel simpele.
“Dat ik het uitmaakte was niet omdat ik niet meer van hem hield.” Onvoorstelbaar voor ons buitenstaanders, maar mishandelde en verkrachte vrouwen houden vaak nog van hun partner.
“Ik maakte er geen grappen over omdat ik hem geen pijn wilde doen.” Iemand slaat je bont en blauw, maar jij wilt hem met woorden “geen pijn doen.” Laat die even tot je doordringen.
De slachtoffers die ik spreek, zeggen vaak dezelfde soort dingen: “Hij heeft moeite met controle” – “Hij heeft het ook moeilijk met mij” – “Hij stopte altijd voor het te erg werd” (<- denk over deze even na) - "Ik hou nog wel van hem."
Allemaal logisch. Allemaal begrijpelijk. Er zijn alleen al 4 grote obstakels om een ander soort man uit te kiezen dan een bedreigende:
1) Het gedrag van bedreigende mannen komt je bekend voor. Ergens is dat vertrouwd voor je. Daar beweeg je naartoe.
2) Jouw gedrag is herkenbaar voor bedreigende mannen. Ze zien dat hun werk al is gedaan en ze van jou gemakkelijk alles gedaan kunnen krijgen. Daar bewegen ze naartoe.
3) Het gedrag van normale mannen komt jou niet bekend voor. Als je in crisismodus zit, kiest jouw overlevingssysteem niet voor iets onbekends, want dat is te risicovol. Daar beweeg je dus vanaf.
4) Normale mannen zien aan jouw gedrag dat er iets niet klopt. Vooral natuurlijk als je nog met foute types omgaat. Ze hebben geen zin om meegesleept te worden in een spiraal van geweld, manipulatie en criminaliteit. Daar bewegen ze dus vanaf.
Daarnaast hebben slachtoffers vaak een totaal verdraaid beeld van hoe mannen zijn. We kennen waarschijnlijk allemaal wel het beeld van vrouwen die door nare ervaringen mannen haten, maar tegelijkertijd kiezen voor dominante agressievelingen. Uit een misplaatst idee dat ze een “sterke” man nodig hebben. Voeg daarbij het onzinnige idee dat er zogenaamde “alpha males” bestaan, dominante, succesvolle mannen die goeie partners zouden zijn****, en je hebt een recept voor ellende.
3. Empathie in een vernietigende relatie vergroot de vernietiging
In een aantal categorieën van geweld kun je dingen doen om het geweld dat je te wachten staat te verminderen of juist te verergeren. Dat noemen we “de-escaleren” en “escaleren”.
De-escaleren betekent dat je een manier vindt om het niveau van geweld omlaag te brengen, hopelijk zodat je zonder kleerscheuren uit de situatie komt. Wij leven in een zeer vredige maatschappij, dus wij denken vaak dat de-escaleren betekent: vriendelijk blijven, toegeven, en vooral geen geweld gebruiken.
Dat beeld klopt helaas niet. De-escaleren betekent simpelweg: zorgen dat het niet zo erg wordt als het zonder de-escaleren was geweest. Dat kan soms door praten, maar schelden, liegen, en bedreigen zijn ook praten, en soms werken die beter dan zacht en lief zijn.
Als het geweld dat je te wachten staat verkrachting of een andere vorm van marteling is, is met keihard, onverbiddelijk, plotseling en intens geweld toeslaan de-escaleren.
Het gaat er maar net om met welke categorie geweld je te maken hebt. Als iemand je wil beroven, is je portemonnaie afgeven een prima manier om te de-escaleren. En moeilijk doen een prima manier om te escaleren.
In het geval van huiselijk geweld en seksueel geweld, werkt het precies andersom. Daar staat toegeven gelijk aan escaleren.
Tijdens je afhankelijkheid heb je geleerd om altijd te verzachten. “Omdat het anders erger wordt.” Omdat in een afhankelijkheidsrelatie verkrachting minder erg lijkt dan een fysiek gevecht. Omdat je niet anders kon.
Ook dat is logisch – voor mensen die in zo’n relatie zitten. Zit je daar niet in, dan denk je natuurlijk “Liever een gebroken arm dan een verkrachting. Een gebroken arm is met een paar maanden weer heel.”
Voor slachtoffers is dat vaak moeilijk te begrijpen. Tijdens je afhankelijkheid heb je zoveel empathie geleerd dat je nog steeds in zijn hoofd zit te zoeken naar of daar ergens nog iets goeds in zit.
Alleen is dat simpelweg een afleiding van de echte vraag. Als je giftige bessen hebt gegeten, gaat de dokter ook niet tegen je zeggen “Ja maar er zitten ook voedzame suikers en eiwitten in, hoor!” Want dat maakt geen klap uit.
De vraag of er nog iets goeds zit in iemand die jou slaat, martelt en verkracht is een oninteressante vraag. Ja of nee, het doet er niet toe. Jij zit in een situatie die jou blijvend blijft beschadigen. Of degene die jou dit aandoet een slechte jeugd heeft gehad, het gewoon leuk vindt, niet anders kan, of ergens toch nog goed is maakt niet uit.
Zolang je in zijn hoofd blijft zoeken, zul je steeds opnieuw worden beschadigd.
4. Vernietigende relaties veranderen je geest
Alles wat ik hierboven heb verteld, is een illustratie van hoe afhankelijkheidsrelaties je geest veranderen. Buitenstaanders onderschatten dit enorm. Zelfs hulpverleners verzuchten wel eens: “Waar is jouw boosheid?” als ze met een slachtoffer praten. Tja, die is er niet.
Er is iets aan jou stukgemaakt, en precies dát vergroot de kans dat je in dit soort situaties terecht blijft komen.
Dus dit is waar we het over hebben. Dit is waar zelfverdediging over gaat. Niet de blauwe plekken of eventuele andere verwondingen. Het is niet eventjes erg en dan voorbij. Het is zelfs niet alleen de nachtmerries, de herbelevingen, de problemen met seksualiteit:
Je verdedigen tegen seksueel geweld is je verdedigen tegen een zeer lange-termijn beschadiging van je geest die je zeer vatbaar maakt voor steeds nieuwe beschadigingen.
Voor slachtoffers:
Is het dan hopeloos? Ben je permanent kapot? Ben je te beschadigd?
Nee.
Ten eerste: ja, dit is jou echt aangedaan. En het leven heeft geen “undo”-knop. Er bestaat geen Photoshop voor de werkelijkheid, dat alles weer goed gaat maken. Het wordt nooit zoals het geweest had moeten zijn. Zoals het misschien geweest is voordat hij jou dit aandeed.
Maar je leven is nog niet voorbij. Sommige van de mensen die de meest verschrikkelijke dingen is aangedaan, maken de grootste stappen. Ook voor hen is er een mooi leven. Anders dan voor niet-slachtoffers? Ja. Met littekens? Ja. Maar op een zeer fundamenteel niveau heb je nog alles wat je nodig hebt voor een prachtig leven (binnenkort meer daarover).
Voor niet-slachtoffers:
Hopelijk is het gedrag van slachtoffers die je kent nu wat logischer en begrijpelijker. Het is soms frustrerend, dat weet ik. Als die vriendin wéér met een foute gast aan komt zetten. Of blijft doorzeuren dat haar foute vriend “misschien toch wel een goede vader is”.
Maar serieus. Dit wil je niet. Dit is een loodzwaar leven, waar geen enkele ruimte voor jou en voor jouw eigenheid is. Ik hoor mensen wel eens zeggen, “Je gaat alleen op zelfverdediging als het echt nodig is.” Nééé! Als het nodig is, is het al veel te laat. Je gaat ook niet pas leren zwemmen als je schip al aan het zinken is.
Zelfverdediging is niet een paar trucjes of een paar tools. Het is een manier om je leven robuuster te maken, zodat de kans dát je in een beschadigende situatie terecht komt, steeds kleiner wordt. Meer daarover in een volgende blogpost.
—————————————————————————————————————
* Ik ben geen psycholoog. Ik leen de taal van psychologie, maar alles wat ik benoem, is vanuit het perspectief van zelfverdediging.
** Stout, Martha, PhD. The Sociopath Next Door. Bantam Doubleday 2006.
*** Ik weet ook dat het voorkomt dat slachtoffers zelf daders worden. Daar zijn ook vast tekenen van. Alleen is jezelf verdedigen daar dus níet een teken van.
**** Dit idee komt van studies naar wolven. De studies zijn, zoals zoveel oude gedragsstudies naar dieren, uitgevoerd in gevangenschap. Sinds de komst van goede camera’s weten we echter dat dieren zich in het wild vaak heel anders gedragen dan in gevangenschap.