De laatste tijd is er veel aandacht geweest voor de “freeze”: de reflex om bij gewelddadige situaties te bevriezen. Toen ik hier voor het eerst over schreef, in 2016, was de freeze al lang bekend in het vak van agenten, beveiligers, en ambulancemedewerkers. Het was al jaren standaard onderdeel van de lessen die ik geef. Maar ik kreeg heel veel emotionele reacties van mensen die inderdaad waren bevroren tijdens een aanranding of verkrachting, en dachten dat dat aan hen lag. En die nu dus voor het eerst hoorden dat het niet hun schuld was. Het bleek dus niet alleen belangrijk om hierover te praten als voorbereiding op de toekomst, maar ook essentieel om mensen te helpen met hun gevoelens over wat ze zelf al hadden meegemaakt.

Nu is het tijd om het volgende taboe te doorbreken. Naast de freeze is er namelijk nog een andere reactie bij seksueel geweld waar veel onbegrip voor is.

Verraden door de engel

Een van de belangrijkste teksten die in mijn vak wordt gedeeld, is het essay Betrayed by the Angel – verraden door de engel, van Debra Anne Davis, uit 2004. Hierin vertelt een vrouw over hoe ze thuis, in haar appartement, verkracht werd, en wat daaraan vooraf ging.

Het is een oprecht en nietsverhullend essay, dus als je lezen over seksueel geweld jou pijn of schade doet, kun je ervoor kiezen om het niet te lezen. Het is niet noodzakelijk het essay te lezen om deze blogpost te begrijpen. Het essay staat hier.

Wat Davis beschrijft, is dat ze meewerkt. En niet alleen door te doen wat haar wordt opgedragen. Ze gaat zelf actief meewerken: ze maakt complimentjes en begint met hem te flirten.

Bij veel mensen zal dit onbegrip oproepen. Of woede. Mensen zullen met de vinger wijzen: zie je wel, ze wilde dit zelf. Voor slachtoffers van seksueel geweld is het anders. Die zullen dit vaak herkennen. Want we weten dat dit is wat slachtoffers vaak doen. Er is zelfs een term voor: “tend and befriend”. Verzorgen en vrienden maken.

Getraind om een Engel te zijn

Davis beschrijft in haar essay dat dit is hoe ze is opgevoed. Dat dit is hoe ze zich al haar hele leven gedraagt: als een Engel. Dit woord “Engel” komt uit het 19de-eeuwse idee van de vrouw als “The Angel in the House”: een door mannen verzonnen idee waarin de ideale vrouw vroom, kuis, en onderdanig is, en alleen het huishouden doet. Lief zijn voor iedereen. Nederig zijn. Zelf alle last dragen. En ik denk dus dat Davis hier precies beschrijft hoe haar opvoeding haar heeft klaargestoomd voor “tend and befriend”.*

Dat is ten eerste ontzettend dapper van Davis, maar het is ook heel erg raak. “You don’t rise to the occasion, you fall to your level of training,” zegt ex-politieagent Mike van Hard2Hurt: “Je wordt niet ineens beter als je het nodig hebt, je zinkt omlaag naar je niveau van training.” En daar zit iets wat we vaak niet helemaal duidelijk hebben. Training bestaat vaak uit dingen herhalen. Maar het omgekeerde is ook waar: Alles wat je vaak herhaalt, is training. Dus als jouw manier om met conflicten en moeilijkheden omgaan, bestaat uit lief en aardig zijn, kun je niet van jezelf verwachten dat je in een crisissituatie ineens gaat kunnen slaan, schoppen, krabben en bijten. Davis vertelt hoe ze van jongs af aan getraind is om een Engel te zijn. En die training werkt dus.

In mijn eerdere post over de basis van kracht beschreef ik al dat dit nog niet het hele verhaal is: naast de training om altijd een Engel te zijn, is er ook nog de training om jezelf altijd als zwakker te zien. Deze twee trainingen, die je al je hele leven ondergaat, maken de kans heel groot dat je in een crisissituatie inderdaad als een Engel gaat handelen: onderdanig, lief, en vanaf een basis van zwakte.

Als een dader en de Engel samenkomen

Tot zover heb ik alleen beschreven wat er aan de kant van het slachtoffer gebeurt. Uiteraard houdt de Engel je in je hele leven klein. Die sociale conditionering heeft in je hele leven negatieve effecten. Maar het wordt pas echt erg – en levensbedreigend – als je met een dader te maken krijgt.

Om een verkrachting succesvol te plegen, zijn een aantal stappen nodig. En één van die stappen noem ik “grooming”. Het doel van die stap is dat jij jezelf als slachtoffer gaat opstellen. De bedoeling is dat je de situatie ziet als onontkoombaar. En dat werkt. Seksueel geweld gaat onder andere vaak over orale seks. Buitenstaanders denken dan: prima mogelijkheid om hem te bijten. Maar dat doet niemand. Wat mensen doen, is flirten, complimenten geven, en meewerken.

En dat is logisch, als je denkt vanuit het idee van de Engel. Wat ga je doen als je een situatie ziet als onontkoombaar? Dan ga je er maar het beste van maken. En dat is precies wat slachtoffers doen. Met hun inzicht van de situatie en hun eigen kunnen, hebben zij besloten dat de situatie onontkoombaar is. En dat als ze maar gebruik maken van wat ze hebben geleerd, namelijk lief zijn, dat ze er dan met de minste schade uitkomen. Ze maakten er het beste van.

Slachtoffers hebben vaak het idee dat ze schuld hebben aan wat hen is aangedaan. Dat is natuurlijk niet zo. De schuld ligt bij de dader – want die doorloopt een serie uitgekiende stappen om een slachtoffer te maken. Een verkrachting is ontworpen om jou te laten denken dat het onontkoombaar is. De dingen die jij doet in die situatie, zijn de dingen die hij wil.

De reden dat dit belangrijk is, is omdat veel slachtoffers kampen met een schuldgevoel. Dat is een beschermingsmechanimse van ons brein. Voor ons brein is het allerergste dat er bestaat, machteloos zijn. En dat is precies wat er gebeurt bij een verkrachting: je wil het niet en hij doet het tóch. Ons brein wil niet omgaan met die werkelijkheid, dus verzint het een sprookje: jouw schuldgevoel. Want als je schuldig was, was je niet machteloos. Liever gelooft jouw brein dus in dit sprookje, dan de werkelijkheid onder ogen te zien. Helaas is het een schadelijk sprookje voor de rest van je toekomst. Het maakt je minder weerbaar en veroorzaakt allerlei grote mentale, fysieke en financiële problemen in je leven.*

Maar dat sprookje is op zoek naar bevestiging. De freeze is daar een voorbeeld van. “Zie je wel”, zegt je brein dan: “Ik koos ervoor om te bevriezen dus het is mijn schuld”. Terwijl je natuurlijk niet koos om niks te doen. Het is een fysieke reflex op een crisisituatie.

“Tend and befriend” is voor dat sprookje nog veel bruikbaarder. “Ik heb eraan meegewerkt, dus het is mijn schuld.”** Ik kan me dus voorstellen dat slachtoffers nog minder geneigd zijn om hierover te praten, dan over de freeze. En dat er dus veel slachtoffers rondlopen die dit nog nooit aan iemand hebben durven vertellen, en er nog steeds heel veel last van hebben. Het is dus belangrijk dat je ziet dat dit niet jouw schuld is. Iemand heeft jou in een situatie van onontkoombaarheid gebracht. En in een situatie waarin je geen macht hebt, heb je ook geen schuld. Je deed wat je kon, om er het beste van te maken.

Veiligheid is nummer één

Omgaan met het verleden is ontzettend belangrijk en essentieel als je verder wil komen. Maar veiligheid is altijd nummer één. Je moet eerst zorgen dat je in de toekomst niet wéér slachtoffer gaat worden – en helaas hebben mensen die al slachtoffer zijn geweest, een flink verhoogde kans om nog een keer slachtoffer te worden.

Daarom is het belangrijk om te snappen dat het gevoel van onontkoombaarheid een tactiek is. Het is de bedoeling dat jij denkt dat het onontkoombaar is. Dus het eerste wat je moet begrijpen is dat zodra je dit gevoel krijgt, het foute boel is. Op het moment dat je met een man in gesprek bent en je krijgt het gevoel dat wat hij wil, onontkoombaar is, weet je dat je in gevaar bent en uit die situatie weg moet.

Dat betekent dus dat je op je eigen gevoel kan en mag vertrouwen. Het maakt niet uit wie hij is of wat zijn karakter is of wat zijn intentie is of wat dan ook. Jij hoort dit gevoel niet te hebben. Een regenbui is onontkoombaar. Dat het in de winter koud is en in de zomer warm is onontkoombaar. Een sociale situatie is dat niet. Seks is dat niet.

Zodra je dus het gevoel hebt dat wat de ander wil, onontkoombaar is, weet je: hier moet ik weg. Je bent een goed mens, dus waarschijnlijk ga je er te laat achter komen. Waarschijnlijk is er een moment dat je gaat denken, “Eh, wacht, wat? Stuurde hij (of zij) hier op aan?” Ook dat mag. Je hoeft het niet perfect te doen. Je mag ook uit een situatie weggaan waar je zelf aan bij hebt gedragen.

Het allerbeste en allereerste advies voor onprettige, problematische en gevaarlijke situaties is: ga daar weg. En dé manier om te weten of je in zo’n situatie zit, is of jij je er onprettig bij voelt. Het gevoel dat iets onontkoombaar is, is dus niet het moment om op te geven. Het is het moment om in actie te komen.

———————————————————————–
*: Meer over dit beschermingsmechanisme lees je in Schuld, schaamte en verwerking.

**: Soms hoor ik dat mensen “tend and befriend” in dezelfde categorie reacties noemen als de freeze (hier overigens meer over de freeze). Ik denk dat Davis’ uitleg waarschijnlijker is. De freeze is een oeroude, onmiddellijke reactie die plaatsvindt nog voor de rationele geest er iets over kan zeggen. Dat is ook het voordeel van de freeze. Ik denk dat er voor complimentjes geven en flirten wel iets van een rationele geest nodig is, en daarom denk ik dat wat Davis zegt, klopt: dat dit een aangeleerde reactie is.