Naast leraar zelfverdediging ben ik ook opgeleid tot vertrouwenspersoon. Een van de dingen waar je als vertrouwenspersoon mee te maken krijgt, is pesten. Want, ja, pesten komt ook voor onder volwassenen.

Pesten heeft heel veel te maken met groepsgedrag. Grote kans dat je er wel eens mee te maken krijgt: als slachtoffer, als omstander of misschien wel als pester. Hoe dan ook, snappen hoe pesten werkt leert je heel veel over groepen – én over weerbaarheid.

Pesten gaat niet om waar je denkt dat het om gaat

Meestal zeggen we dat je “ergens mee” gepest wordt. Je wordt gepest om je bril, om je haar, om je kleren. Pesters zetten zichzelf dan ook graag neer als helpers: alsof ze mensen helpen door die mensen zich te laten schamen. Ik heb mensen horen zeggen “Hij plaatst zichzelf buiten de groep”, over een man die op mannen valt, en “Ze is teveel bezig met het schoonheidsideaal” over een vrouw met overgewicht. Natuurlijk is dit helemaal geen manier van helpen. Dit is een excuus om hun gedrag goed te praten: een vorm van victim blaming: ze geven degene die gepest wordt de schuld van het pesten.

Zoals alle victim blaming is dit natuurlijk onzin. Pesten heeft nog nooit iemand geholpen, en van shaming is nog nooit iemand beter geworden. Maar meer dan dat is het ook geen reden voor het pesten. Het geheim is namelijk dat pesten niet gaat om datgene waar je “mee” gepest wordt.

Ik weet zelf heel goed hoe het voelt om gepest te worden. Ik ben zelf gepest als kind. Ik ben daar behoorlijk goed uitgekomen, maar ik zal eerlijk toegeven dat dit voor mij voelt als toeval. Ja, ik heb precies de goede keuzes gemaakt – ik heb precies het juiste gedaan om met het pesten om te gaan. Maar ja, ik was 10, 11 – snapte ik dat echt toen al?

Wat ik in elk geval niet snapte, was waarom ik gepest werd. Mijn misdaad: ik had geen Nike’s en geen stekeltjeshaar.

Duuuuuuuus.

Ik verdiende het om verstoten te worden, belachelijk gemaakt, als waardeloos en minder dan mens weggezet te worden, omdat er een ander labeltje op mijn schoenen stond? Dat is natuurlijk zo’n grote onzin dat ik hieruit één ding heel goed begreep: het ging niet om mijn schoenen. Het moest iets anders zijn.

Mensen zeiden tegen mij: “Maar doe dan gewoon wat ze zeggen, dan houdt het tenminste op!” Gelukkig was ik op de een of andere manier zo slim om dat niet te doen. Ik wist zeker dat als ik toe zou geven, ik vanaf dat moment altijd de pineut zou zijn. Dus gelukkig heb ik nooit toegegeven.

En daar ben ik nu ontzettend blij om. Ik zie veel, heel veel mensen die gepest zijn of gepest worden en er veel slechter uit gekomen zijn dan ik.

Hoor je erbij, of hoor je er niet bij?

Wat is dan de reden van pesten? De schoenen en het haar: het werd neergezet als symbolen van of je er wel of niet “bij hoort”. En dat verraadt wel een beetje waar dit over gaat. Zoals zoveel dingen is pesten een groepsproces.

En dus denk ik dat je twee soorten pesten hebt. De ene vorm wordt gebruikt door mensen binnen jouw groep; de andere door mensen buiten jouw groep. In de psychologie heet een groep waar je bijhoort een “in-group” en een groep waar je niet bijhoort een “out-group”. Hieronder allereerst het pesten door jouw in-group.

Elke groep heeft lidmaatschapskosten, inschrijfgeld, een selectieprocedure en bepaalde regels. Die zijn in feite gebaseerd op het doel van de groep. En het doel van elke groep luidt:

“De groep moet overleven. Wat er met de leden van de groep gebeurt, is niet belangrijk. Als er maar ‘iets’ met het symbool van deze groep blijft voortbestaan.”

De meest groepen hebben een vorm van pesten als selectieprocedure. De groep wil namelijk weten of jij braaf blijft, ook als de andere leden gemeen tegen je doen. Want dat betekent dat je netjes op je plek blijft, en dat de groep daar dus op kan rekenen. Dit noemen we vaak “ontgroening”. Kijk maar eens naar de groepen waar jij deel van uitmaakt, hoe zij hun nieuwe leden ontgroenen.

Het nare van ontgroenen is natuurlijk dat het de sadistische trekjes van groepen de vrije loop laat. Er hoeft maar één echte sadist bij te zitten, en je krijgt een zeer gevaarlijke situatie. Vergeet niet: je krijgt waar je op selecteert. Als dit het gedrag is van de groep tijdens de ontgroening, dan weet je ook gelijk hoe de groep ná de ontgroening zal zijn. En dan kun je dus nu maar beter bedenken of je daar lid van wilt zijn.

Hoeveel vrijheid mag je hebben?

Ook na de ontgroening kan er binnen een groep gepest worden. Dat gebeurt vaak als de groep niet meer zeker is dat jij wel op je plekje blijft zitten. Als je iets doet waardoor de groep merkt dat jij meer in je mars hebt dan de rest, of als je jezelf meer vrijheid geeft, wordt de groep onzeker.

Als je een nieuwe hobby hebt, als je nieuwe kleren aanhebt die anderen niet zouden durven dragen, als je iets geleerd hebt of laat zien dat “beter” is dan wat de anderen kunnen, zul je merken dat mensen je nieuwe kleren, hobby of prestaties belachelijk gaan maken. Ze zijn namelijk bang dat ze niet meer weten wat ze aan je hebben. Je komt hogerop. Misschien laat je de groep wel achter je! Help! Dit kan de groep niet tolereren.

Voor al deze processen geldt: het is niet echt. Er is geen nadeel voor je groepsgenoten als jij een ander soort jas draagt of een nieuwe hobby hebt. Het gevaar voor de groep is niet reëel. Dat komt omdat groepsprocessen worden gereguleerd door onze interne Aap*. Voor een aap is het allemaal levensecht.

Het voordeel van bij een groep horen, is dat er groepsgenoten zijn om jou te helpen en te beschermen. Het lidmaatschap dat je daarvoor betaalt, is dat jij op jouw beurt de anderen in de groep helpt, je aan de regels houdt en niet probeert hogerop te komen. Maar dat is natuurlijk een afweging. Als de groep jou belemmert om je eigen weg te vinden, jezelf te ontplooien en gelukkig te worden, is de vraag wat die hulp en bescherming nou eigenlijk nog inhouden.

Even voor de duidelijkheid: Gepest worden is NOOIT jouw schuld. Gepest worden door jouw in-group betekent simpelweg dat die groep niet met jou kan meegroeien.

Pesten en “othering”

Het pesten door een in-group dient eigenlijk twee doelen. Ten eerste: jou in het gareel houden. Geef je je nieuwe hobby of je nieuwe kleren op onder druk van de groep, dan mag je weer gezellig meedoen (en krijg je de rest van je leven te horen hoe dom je toen was).

Geef je je nieuwe keuzes niet op, dan maakt dit proces je vast klaar om verstoten te worden of erger. Denk erom: mensen kunnen niet zomaar een ander mens pijn doen. Dat kan alleen als ze diegene zien als “de ander”. Hoe beter mensen erin slagen om jou als “de ander” te zien, hoe zwaarder het geweld dat ze zichzelf toestaan om te gebruiken. We noemen dit iemand tot de ander maken othering. In feite betekent “de ander” hier: “minder dan een echt mens”.

Als je dus vervolgens verstoten wordt, dan heeft jouw voormalige in-group door jou te pesten zichzelf al klaargemaakt om zwaar geweld tegen jou te gebruiken. Dat maakt het mogelijk voor jouw voormalige vrienden om jou niet meer te beschermen en je met geweld buiten de groep te houden. Nogmaals: voor de Aap volstrekt logisch; in werkelijkheid totaal onzinnig.

Gepest door een out-group

Wordt je dus gepest door een groep waar jij geen onderdeel van uitmaakt, dan is dat altijd veel ernstiger. Je bent immers al compleet geothered. Dit soort pesten valt in de geweldscategorie “Group Monkey Dance”, waar ook bijvoorbeeld het zogenaamde “zinloos geweld” onder valt (hint: zinloos geweld bestaat niet).

Een Group Monkey Dance is ook weer een groepsproces. Het is een manier voor een groep om de interne band te versterken, zich te definiëren als groep, en onderling de pikorde vast te stellen. Dat doen ze in dit geval door geweld te plegen. Op dingen, dieren en mensen die ge-othered zijn. Dat geweld is dus zo heftig omdat je voor hen toch geen echt mens bent.

Wat dus ook betekent:

Dit pesten gaat niet over het slachtoffer.

Ik hoorde een tijdje terug dat 80% van de leerlingen in een klas waar gepest wordt, dezelfde eigenschappen hebben als dat ene kind dat gepest wordt. Je wordt niet gepest om Nike’s of niet. Het gaat niet om jou. Het gaat om de pesters: dat zij het naar hun zin hebben. Pesten is wat dat voor hen doet.

Kiezen ze dan totaal random iemand uit? Nee, natuurlijk niet. Want zelfs kinderen zijn niet zo dom dat ze een slachtoffer uitkiezen dat zichzelf kan verweren. Dus – en dit is een constante voor elke vorm van geweld – het is altijd iemand die kleiner, zwakker en angstig overkomt.

En ook daar willen we dan maar wat graag victim blamen. Alsof het feit dat jij niet voor jezelf op durft te komen, rechtvaardigt dat je gepest wordt.

Jullie weten toch dat dat niet jouw schuld is, toch? Ik hoop dat jullie dat weten. Anders hier even een reminder:

(Comédienne Alice Brine, op facebook.)

Pesten is niet rationeel – en ook weer wel

In beide gevallen gaat het pesten dus niet om degene die wordt gepest, omdat in beide gevallen het pesten niet-rationeel is. In-group of out-group: alle groepsgedrag wordt geregeld door onze interne Monkey.

Voor de Monkey in de leden van jouw in-group bijvoorbeeld, is het feit dat jij op zelfverdediging gaat een bedreiging voor de groep. Omdat je meer vrijheid neemt dan de groep toestaat, en dat betekent dat de groep misschien wel uit elkaar valt. Voor de Monkey staat dit gelijk aan doodgaan. En dus komen ze met “grappige” kung-fu geluiden, zeggen ze dat het onzin is en toch niet werkt, et cetera.

Maar elk weldenkend mens zou jou juist steunen om op zelfverdediging te gaan. Want niet alleen jij hebt daar baat bij; de groep heeft er ook nog eens baat bij. Het is dus heel dom als een groep jou belemmert om te groeien, want elke groei die jij doormaakt, helpt de groep. Maar ja, daarvoor is de Monkey de Monkey: hij is niet zo slim…

Als je hier iets van zegt, krijg je uiteraard steevast de opmerking: “Het was maar een grapje.” En even uiteraard is dat niet waar. Het is nooit “maar een grapje”. Ik vond deze mooie analyse op Twitter:

2. You're never "just joking." Nobody is ever "just joking." Humor is a social act that performs a social function (always).

— Jason P. Steed (@5thCircAppeals) August 9, 2016

4. Which is to say, humor is a way we construct identity – who we are in relation to others. We use humor to form groups…

— Jason P. Steed (@5thCircAppeals) August 9, 2016

6. IOW, we use humor to bring people into – or keep them out of – our social groups. This is what humor *does.* What it's for.

— Jason P. Steed (@5thCircAppeals) August 9, 2016

Het is nooit “maar een grapje”. “Maar een grapje” is het excuusje dat mensen gebruiken om niet gepakt te worden op hun seksisme, racisme en andere narigheid. Humor is één van de methodes van othering. (Klik op de datum bij de Tweets om zijn hele analyse te lezen.)

Maar ondanks dat pesten een groepsproces is, is het niet zo dat het “gewoon ontstaat”. We hebben niet alleen een Monkey, we hebben ook een Mens in ons. Het is niet zo dat de aanvaller “er niks aan kan doen.” In pesten zit heel veel gecalculeerd gedrag. Ik denk dat het de combinatie van groepsproces en individueel sadisme is dat pesten zo gevaarlijk en verwerpelijk maakt.

De verborgen schade van pesten

Mensen die jou pesten, zeggen jou één ding: “Jij bent niets waard. Jij bent geen echt mens. Je bent minder.” Dat heeft een vernietigend effect op je gezondheid en je geest. Dat is duidelijk. Maar daarnaast heeft pesten nog een veel subtieler en veel gemener negatief effect. Het vertelt namelijk een verhaaltje in jouw geest waar je je hele leven last van blijft hebben.

Al je negatieve ervaringen, elke keer dat iets niet lukt, elke keer dat iets misgaat, past namelijk perfect in dat verhaaltje. Bij elke tegenslag zegt dat verhaaltje je: “Dit komt precies overeen met het feit dat ik niets waard ben. Dingen lukken mij niet, en dat is logisch: ik ben immers niks waard”.

Elke keer dat je ziek bent. Elke keer dat je het idee hebt dat je niet fit genoeg bent. Elke keer dat je iets niet kunt tillen. Elke keer dat je niet kunt meekomen met een ander. Altijd is die stem er: “Dat komt omdat je niets waard bent. Je bent per definitie niet goed genoeg.”

En dat heeft weer een direct negatief effect op al je doen en laten. Want elke ervaring “bevestigt” dat het verhaaltje klopt. Dus de negatieve ervaringen en het verhaaltje blijven elkaar versterken, in een vicieuze cirkel. Als je gelooft dat je iets niet kunt, dan kun je het ook niet. En op een zeker moment houd je op met proberen.

Grote kans dat als je gepest bent, je ver onder je kunnen presteert en minder uit het leven haalt dan je eruit zou kunnen halen. Je wordt niet alleen ongelukkig van alle negatieve opmerkingen: je kunt niet op zoek gaan naar geluk omdat er is ingeramd dat je geluk niet waard bent.

Even als eerste hulp: EMDR schijnt een zeer goede manier te zijn om deze vicieuze cirkel te doorbreken.

Wat als je bevrijd was van het pesten?

Hoe zou het anders kunnen? Hoe zou het zijn als je geen last had van het pesten? Hoe zou het zijn als je dit verhaaltje niet had? In mijn ervaring helpt het niet zoveel te gaan zitten vechten tegen je eigen gevoelens. Ik denk dat het geheim van verandering niet ligt in “dingen anders doen” maar in “andere dingen doen”.

En één van de manieren om direct toegang tot een andere gemoedstoestand te krijgen is door een gevoel bij jezelf op te roepen door middel van lichamelijkheid, in plaats van te gaan beredeneren hoe je je zou willen voelen.

Onderstaand filmpje heb ik lang geleden al eens gepost. Ik moest er nu weer aan denken, omdat ik het zo symbolisch vind voor vrijheid. Kijk even niet naar de titel, en zet het geklets van de commentator even uit. Kijk eens heel simpel naar hoe deze atlete beweegt, hoe ze kijkt, wat ze aan het doen is vóór de race – in vergelijking met de anderen.

Wie van deze atleten maakt de grootste kans om te winnen?

Belangrijker nog: wie van deze atleten zou het minst last hebben als ze verliest?

Ze is niet afgeleid door het publiek, ze zwaait zelfs: “Kijk maar naar mij!” Ze leeft haar lichaam. Ze is niet eens echt bezig met de race, ze is bezig met dansen. Ze haalt haar eigenwaarde dus niet uit het winnen van de race. Ze is er al. Ze is al goed genoeg.

Voor mij betekent haar gedrag hier niet alleen dat ze vrolijk is en positief de race in gaat. Meer dan dat betekent het dat de race haar niet zoveel kan schelen.

Als dingen je niet zoveel kunnen schelen, is dat een super power. Dé manier om iets te leren is als het je niet kan schelen of het lukt of niet. Dan ben je namelijk meer ontspannen en gaat het sowieso beter.

Het is heel belangrijk je eigenwaarde niet uit prestaties te halen. Want als je je eigenwaarde gewoon uit je bestaan kunt halen, hebben verhaaltjes geen vat meer op je. Oh ja, en ik gebruik expres het woord verhaaltje. Zoals zoveel regels, gevoelens en beelden die uit groepsprocessen ontstaan, is ook dit verhaaltje: niet echt.

Zelfverdediging tegen pesten

Hierboven schrijf ik dat als dingen je niet kunnen schelen, dat een super power is. Als de regels van groepen je niet zoveel kunnen schelen, is ook dat een super power. Het betekent namelijk dat je kunt zien wanneer een groep niet meer met jou mee kan groeien. Je bent dan uit de Monkey en in de Mens-modus. Je ziet dan wanneer een groep ophoudt met jou te steunen, helpen en beschermen en wanneer hij begint met jou in de weg te zitten, te onderdrukken en te beschadigen. En dan kun je kiezen.

Hoe je met een specifiek pest-geval omgaat, bepaal je natuurlijk door te weten wat je doel is. Ik denk dat het allerbelangrijkste is: nooit toegeven aan de pesters. Doe je dat wel, dan ben je verloren. Niet kappen met die hobby, niet je nieuwe jas weggooien; niks veranderen aan datgene waarmee je zogenaamd gepest wordt. Het gaat niet om dat ding.

Dan is het belangrijk te snappen of je wordt gepest door een in-group of door een out-group. Is het door een out-group? Maken dat je wegkomt uit die situatie. Een Group Monkey Dance is bijna niet te de-escaleren door het slachtoffer (en de-escaleren betekent niet wat je denkt dat het betekent.)

Word je gepest door een in-group, dan is de eerste vraag natuurlijk of je überhaupt nog wat hebt aan die groep. Als dat niet zo is, is de oplossing simpel. Wil (of moet) je wel nog iets van die groep, dan wordt de vraag wat je met het pesten gaat doen.

Een van de mogelijkheden is de pesters uitleggen dat dit soort gedrag jou pijn doet en vragen of de ander daar me op wil houden. Dat kan via de feedback-regels van assertiviteit.

Dat is uiteraard niet waterdicht. Het kan ook totaal geen effect hebben. Maar wat je ook doet, het belangrijkste is om je niets aan te trekken van de pesters, niet toe te geven, en niet te laten merken dat het je pijn doet.

Slachtoffers worden altijd uitgekozen

Slachtoffers worden namelijk altijd uitgekozen, en het zijn altijd de mensen die als “zwakker” overkomen. Randall Collins** beschrijft in zijn sociologie van geweld dat als mensen eenmaal overgaan tot geweld, dat altijd is tegen mensen die kleiner, zwakker en angstig overkomen (p9).

Nou, dat wisten we natuurlijk al lang. Ook uit andere studies weten we dat aanvallers altijd een “zwakker” slachtoffer uitzoeken: iemand die niet goed oplet, die niet voor zichzelf durft op te komen, en geen ‘nee’ durft te zeggen.

Helaas leren we op school niet onze grenzen aan te geven en voor onszelf op te komen. Voor jezelf opkomen wordt nog te vaak gezien als onacceptabel geweld gebruiken. Volledig logisch gezien vanuit de Monkey: blijf jij maar lekker op je plekje; als je geslachtofferd wordt is dat jammer voor jou maar de groep blijft tenminste bestaan.

Maar wij zijn niet alleen Monkeys; wij zijn meer dan dat. Niet alleen worden mensen hierdoor klein gehouden; ze komen ook in gevaarlijke situaties terecht. Tijdens trainingen krijg ik vaak de vraag: “Maar maak ik hem niet nog kwader als ik me verdedig?” Dat is de Monkey. Die denkt: als ik me maar koest houd, als ik maar lief en onderdanig doe, komt het wel goed. En als ik voor mezelf opkom, gaat het vreselijk fout.

Dat is precies het omgekeerde van wat er in werkelijkheid gebeurt. Niet alleen is hij niet kwaad (ook als hij dat wel lijkt). De trigger voor hem om tot de aanval over te gaan is niet het moment dat jij voor jezelf opkomt. De trigger is het moment dat jij dat niet meer doet.

Onze interne Monkey zal dit nooit begrijpen. Daarom is het belangrijk dat jij dit als mens begrijpt: Hoe meer jij op een slachtoffer lijkt, in je gebaren, mimiek, woorden (smeken, sussen, bedaren), hoe zwakker je lijkt, hoe lager de drempel voor hem wordt om toe te slaan en hoe erger het geweld dat hij zal gebruiken.

Mensen die goed zijn in geweld, manipuleren zelfs de emoties van hun slachtoffers. Op het moment dat het slachtoffer toegeeft, slaan ze toe (Collins p20). Een van de leraren Systema van wie ik les heb gehad, heeft ooit eens heel praktisch gedemonstreerd hoe dat “op straat” in z’n werk gaat.

Het antwoord op: “Hoe kan ik me verdedigen” komt dus altijd neer op “Presenteer jezelf niet als de zwakkere”. Oneerlijk? Zonder twijfel. Maar wel de werkelijkheid. Dit is waarom het zo extreem belangrijk is om ‘nee’ te leren zeggen en voor jezelf op te komen.

En onder die “nee” moet één overtuiging liggen: dat je bereid bent om het net zover te laten escaleren als nodig is. Een “nee” waar nog een “ja” van te maken is, is geen “nee”. Een grens is geen grens als er geen consequenties verbonden zijn aan het overschrijden van die grens.

Marc MacYoung** zegt: “Weet je wat de absoluut ergste vechter is om tegenover je te hebben? Niet die gast die hoe dan ook wil winnen. Nee, het is degene die heeft besloten dat als hij niet wint, jij ook niet wint. Misschien gaat ie neer, maar hij neemt jou mee.” (p43).

Mensen gebruiken geweld om een doel te bereiken. En een van de belangrijkste doelen is: zelf niet in de pan gehakt worden. Als ze van tevoren al zien dat ze dat doel niet kunnen bereiken, laten ze je met rust.

De Monkey doorzien is een super power

Misschien is het je opgevallen dat ik zeg “zwakker lijken“. Je bent namelijk niet zwakker. Als iemand dominant doet, wil jouw interne Monkey graag onderdanig doen. Maar net zoals alles wat met de Monkey te maken heeft: dit is niet echt.

Collins beschrijft keer op keer hoe een overmacht die zichzelf als zwak ervaart, al zijn ze met 6 tegen 1, zich niet verweert en in de pan wordt gehakt. En hoe de aanvallers nóg zwaarder geweld gebruiken als ze zien dat hun slachtoffers zich niet verdedigen.

Maar ze zijn niet zwakker! En jij bent dat ook niet. De belangrijkste boodschap die Rory Miller me tijdens zijn seminar meegaf voor mijn leerlingen is: “You can make it work.” Jij hebt alles in je om jezelf te verdedigen. En je kunt leren die resources te gebruiken.

Collins geeft een prachtig voorbeeld: een gevangene die al een keer door dezelfde medegevangene totaal in elkaar is geslagen, besluit dit keer niet toe te geven. Je zou zeggen: ze slaan hem nog veel erger in elkaar; in “totale instituties” zoals Collins gevangenissen noemt, hebben dit soort pesters immers totale macht. “Als we gaan vechten, verlies jij,” zegt de pester. “Dat weet ik, maar van mij krijg je niks.”

De pester kijkt hem aan en zegt: “Jij ben ok.” Enige tijd later komt de pester weer aanzetten, met zijn vrienden, en vraagt zijn voormalig slachtoffer hoe het gaat. “Jij bent ok,” zegt hij weer, en loopt weg (p171).

Af en toe vertellen mensen me dat ze mijn raad hebben opgevolgd en inderdaad tegen die vriend of die collega hebben gezegd dat ze beter behandeld willen worden. En altijd vertellen ze dan totaal verbaasd dat die vriend of collega ze daarna ineens wél met respect behandelde.

Daarom zeg ik dat begrijpen hoe pesten werkt zo belangrijk is voor je weerbaarheid. Groepsgedrag doorzien is de Monkey doorzien. En de Monkey doorzien is begrijpen hoe je op allerlei manieren in je leven klein wordt gehouden – en hoe dat, zoals gezegd, niet echt is. Als je dat doorziet, kun je met je interne Mens gaan denken, en die is veel slimmer dan de Monkey.

Je bevrijden van de Monkey betekent dat je het beeld van jezelf als minder dan mens, als slaaf van de groep, weg kunt gooien en op zoek kunt gaan naar jouw vrijheid en jouw geluk.

—————————————————————————————-
* Collins (zie onder) noemt nergens de Aap, en citeert ook Miller en MacYoung niet, maar beschrijft voor mij wel de centrale karaktereigenschap van de Aap: “Mensen zijn emotioneel geprogrammeerd voor solidariteitsrituelen, voor het behoud van een gedeelde focus en emotioneel samenvallen; als een ander het patroon van de focus bepaalt en de toon en het ritme, dan hebben we de neiging daarin mee te gaan, alleen maar om de spanning van een onenigheid te voorkomen.” (p154)
** Collins, Randall. Violence – A Micro-sociological Theory. Princeton, Princeton University Press 2008.
** MacYoung, Marc. Taking it to the Street. Boulder, Paladin Press 1999.