In 1976 werd het woord “femicide” voor het eerst gebruikt als term voor “mannen die vrouwen doden omdat ze vrouw zijn”. Dat is een lastige definitie, en er is nog steeds discussie over. Want op het eerste gezicht klopt het natuurlijk niet.

De meeste vrouwelijke slachtoffers van moord worden vermoord door hun partner (82%), en het grootste gevaar voor vrouwen is inderdaad “echtgenoten”. Maar ze worden natuurlijk niet gedood “omdat ze vrouw zijn”, want anders zouden die mannen elke vrouw die ze tegenkomen doodmaken.

En zo klinkt het natuurlijk alsof het de schuld van de vrouw is. Maar je wordt niet gepest omdat je een bril draagt of de verkeerde schoenen; je wordt gepest omdat de dader een pester is. En je wordt niet vermoord door je partner omdat je een vrouw bent; je wordt vermoord omdat de dader een bepaald soort man is.

Toch kun je ook zeggen dat de term wél klopt. En dat is makkelijker te zien als je begrijpt hoe wij vaak op een verkeerde manier denken over huiselijk geweld.

Het probleem van huiselijk geweld is niet wat je denkt dat het is

Onder politiemensen in de VS en het VK staan zogenaamde “domestics”, interventies aan het huis waar een man zijn partner slaat of bedreigt, bekend als zeer gevaarlijk voor politiemensen. Daar is onderhand een hele mythologie over ontstaan, maar de waarheid is gebaseerd op het onbegrip van politiemensen over wat er gebeurt tijdens zo’n situatie.

Het gebeurt namelijk vaak dat de vrouwen die worden bedreigd en mishandeld, geen aangifte willen doen tegen hun man of vriendje, en zelfs agressief tegen de politie kunnen reageren. Dat lijkt natuurlijk onbegrijpelijk. Waarom zou je bij zo’n man willen blijven? Waarom zou je niet willen dat de politie hem meeneemt of een aanklacht tegen hem indient? En dus reageren politiemensen vaak alsof die vrouw “gek” is of meewerkt met hun man.

Dit misverstand bestaat omdat de mishandeling niet het probleem is. Dat is alleen wat wij, als omstanders denken. Wij zien iemand die geslagen wordt en denken dat het probleem is “geslagen worden”, en dan zeggen we: “Waarom gaat ze niet gewoon weg?” Maar “geslagen worden” is niet het probleem. Het probleem is moord.

Het patroon van huiselijk geweld is niet een patroon van slaan maar van controle. In 2007 presenteerde professor Evan Stark de term “coercive control” (“dwingende controle”) om dit patroon te beschrijven. Daders van huiselijk geweld handelen vanuit de overtuiging van een complete controle over hun vrouw of vriendin. Zij dwingen hun partner zich in allerlei bochten te wringen om zich volledig aan te passen aan hun wensen.

En dat wordt nooit beter. Het wordt altijd erger. En het eindigt in moord. Want er is natuurlijk geen manier om een controlerende partner tevreden te stellen. Er zal altijd wel iets zijn waardoor de dader besluit dat het slachtoffer niet onderdanig genoeg is. En op “niet onderdanig genoeg zijn” staat, in het universum van de controlerende partner, de dood.

Vrouwen die in een dergelijke relatie zitten, zijn dus niet bezig met “niet meer geslagen worden”, maar met “niet vermoord worden”. En de politie kan daarbij in de weg staan. Want als de politie wel arresteert, maar de man wordt weer vrijgelaten, zal hij zijn vrouw of vriendin vermoorden. Die heeft immers laten zien dat ze niet meer honderd procent onderdanig is.

Waarom de term “femicide” wél klopt

Coercive control is wie deze mannen zijn. We zien dan ook dat ze keer op keer precies dezelfde patronen herhalen in hun relaties. Het probleem zit niet in de vrouw, en ook niet in de relaties, maar in hem.

En dat is waarom dit geweld wel degelijk seksistisch is. We praten vaak over dit onderwerp alsof mannen proberen controle over hun vrouw of vriendin te krijgen, maar eigenlijk is dat niet hoe het zit. De controle is al van tevoren aangenomen. Voor deze mannen is het volledig natuurlijk dat een vrouw zich dient te onderwerpen. Het begint dus allemaal bij een seksistische opvatting over de positie van de vrouw.

En dat zie je dus ook duidelijk terug in het gedrag van deze mannen. Tegen een man gedragen ze zich compleet anders dan tegen een vrouw. Ze nemen niet aan dat de mannen om hen heen hun bezit zijn, zoals ze zich wel gedragen alsof vrouwen hun bezit zijn. Ze zijn niet dwingend controlerend tegenover de mannen om hen heen, en ze barsten ook niet uit in woede tegen hun mannelijke vrienden.

In die zin klopt de term “femicide” dus wel degelijk. Deze mannen vermoorden vrouwen omdat “hun” vrouwen niet meegaan in de complete onderdanigheid die ze van vrouwen eisen en verwachten.

Jouw veiligheid en de bestrijding van femicide

Bewustwording

Vooropgesteld: bestrijding van femicide is heel erg moeilijk. Want in veel (sub)culturen is het aangenomen dat vrouwen ondergeschikt zijn aan mannen en hen moeten gehoorzamen. In Nederland heeft een partij die vindt dat de man “het hoofd van de vrouw” is 3 zetels in de Tweede Kamer. Politici met dit soort ideeën worden ook gewoon uitgenodigd bij talkshows.

Daarnaast zijn dit soort standpunten in opkomst bij influencers, van verzonnen “spirituele” ideeën over yin/yang als vrouwelijk/mannelijk, tot onzinnige verhalen over testosteron als “mannelijk” hormoon, tot het fascistische idee dat een “tradwife”, een vrouw die niet werkt, alleen voor de kinderen en het huishouden zorgt, en haar stem afgeeft aan haar man een mooi ideaal zou zijn.

Maar ook in de bredere samenleving heersen er allerlei van dit soort overtuigingen, bijvoorbeeld dat mannen sterker zouden zijn dan vrouwen. Omdat, bijvoorbeeld, vrouwen bredere heupen zouden hebben dan mannen. Het is verbazingwekkend hoeveel mensen dit soort “volkswijsheden” geloven.

Daarbovenop zijn er nog allerlei overtuigingen over daders: dat hij niet anders “kon”, dat hij het deed omdat hij zoveel van haar hield. Dat is natuurlijk niet zo: de moorden in controlerende relaties zijn gepland en gebeuren niet in een opwelling. En iemand controleren: dat is natuurlijk het tegenovergestelde van liefde. Maar helaas gebruiken veel media nog steeds dit vrouwvijandige beeld, zoals bijvoorbeeld in de screenshot bovenaan dit artikel.

In onze samenleving bestaat dus een brede basis voor femicide. Deze overtuigingen zorgen er in feite voor dat er een excuus bestaat voor femicide: de vrouw is ondergeschikt aan de man en moet de man gehoorzamen. Doet ze dat niet, tja dan overtreedt ze de gebruiken van onze cultuur en mag ze gestraft worden.

Wil je die basis wegnemen, dan zul je moeten tornen aan deze overtuigingen, en dat is lastig, want veel ervan is verweven met de identiteit van de mensen die deze overtuigingen hebben.

Ontsnappen

In haar boek In Control beschrijf voormalige politie agent Jane Monckton Smith dat relaties met controlerende mannen steeds hetzelfde patroon volgen. Ze beschrijft acht stappen, en de achtste stap is de dood. Maar stap twee is al “living with control”. Dit is al de hel op aarde, en het gaat nooit beter worden.

Dit kan niet vaak genoeg herhaald worden. Als jij het slachtoffer bent in een relatie met een controlerende partner, is er niets wat je kunt doen om hem “beter te maken”, de controle te doen afnemen of het geweld minder erg te maken.

Vrijwel altijd pleegt de dader ook seksueel geweld. In gesprekken met slachtoffers hoor je vaak terug dat ze dingen doen en ondergaan om “veilig te blijven” of om het geweld “niet te escaleren” – maar als je hoort wat die dingen zijn, dan begrijp je dat dit chronisch beschadigend geweld is, marteling, plat gezegd, en dat die dingen hen niet veilig houden en de situatie juist wél verder doen escaleren. De-escalatie in een relatie met coercive control bestaat niet.

Zodra het slachtoffer haar rol als ondergeschikt en onderdanig geaccepteerd heeft, zie je dat ze een verandering ondergaat. Vrienden of vriendinnen, als ze die nog heeft, zullen zeggen dat ze “zichzelf niet meer is”. Vaak neemt ze de controle zó in zichzelf op dat ze zichzelf gaat controleren: bij alles bedenkt ze of hij misschien ontstemd zou kunnen zijn, en als dat het geval zou kunnen zijn, doet ze het niet. Het ergste is dat slachtoffers ervan overtuigd raken dat ze inderdaad niet goed genoeg zijn. Ze blijven alle empathie voor hun partner opbrengen, en geen empathie voor zichzelf.

Het is ondertussen bekend dat vrouwen gemiddeld zeven keer teruggaan naar een mishandelende partner voor ze echt weggaan. Dit is lang niet altijd omdat ze nog liefde of onderdanigheid voor hun partner voelen. Meestal heeft de controlerende partner – uiteraard – allerlei controlerende mechanismen. Huisdieren en kinderen worden gebruikt als gijzelaars. Kinderen zijn overigens nooit zomaar “toeschouwers” of “niet betrokken” bij huiselijk geweld. Ze zijn altijd ook slachtoffer, en in het ergste geval gedwongen medeplichtigen.

Daarnaast is er meestal financiële afhankelijkheid. Het slachtoffer kan geen eigen woning betalen, heeft geen eigen inkomen, meestal geen eigen rekening, of heeft zelfs schulden bij de dader. En tegenwoordig zijn er natuurlijk allerlei devices die het makkelijk maken voor daders om controle uit te oefenen: AirTags en andere trackers die daders kunnen verstoppen in de kleding of spullen van het slachtoffer om hen te volgen, een netwerk van smart apparaten waarover zij de macht hebben, et cetera.

Daarbij is ontsnappen het op één na gevaarlijkste wat iemand in een controlerende relatie kan doen (op blijven na). Ontsnappen is namelijk het ultieme bewijs dat de dader geen dwingende controle meer heeft, en dat is voor daders altijd het startsein voor moord. Het kan namelijk niet, in hun ogen, dat ze geen controle hebben, dus óf je gehoorzaamt, óf je houdt op met bestaan.

Daarom is ontsnappen niet zomaar een kwestie van weggaan. Een ontsnapping moet gepland worden, kinderen en huisdieren moeten veilig gesteld of bewust achtergelaten worden, inkomen en een eigen woning moeten gezekerd zijn, en de dader zal ervan overtuigd moeten worden zijn moordplannen niet uit te voeren. Dit vereist veel voorbereiding, en het moment van weggaan kan misschien nog wel het beste gedaan worden met veel mannelijke vrienden en familie die voor komen rijden om het slachtoffer op te halen en duidelijk maken dat de dader geen kans gaat krijgen om zijn moord te plegen.

Essentieel is dat er géén waarschuwing of ultimatum wordt gegeven: dit is alleen maar bewijs voor de dader dat hij zijn controle kwijt raakt en dat hij zijn moord sneller uit moet voeren.

Om al deze redenen is ontsnappen uit een eenmaal actieve controlerende relatie heel, heel erg lastig.

Preventie

Zoals met alles is voorkomen beter dan genezen. Het is niet zo dat voorkomen het makkelijkst is, maar het heeft wel de beste slagingskans. Dat begint met herkennen van het patroon van dwingende controle. Mockton Smith’s acht stappen helpen ons om het patroon te begrijpen. Het is belangrijk te snappen dat het proces van coercive control altijd eindigt in de dood, tenzij je actie onderneemt, maar eigenlijk is alles na stap één al te laat om nog aan preventie te doen.

In mijn artikel over waarschuwingssignalen heb ik een lange lijst met signalen gegeven. Maar hier nog even kort de meest relevante:

• Als hij zich heel anders gedraagt tegenover mannen dan tegenover vrouwen. Ik maak vaker mee dat een man zich vriendelijk en gelijkwaardig tegenover mij gedraagt, maar autoritair en controlerend tegenover vrouwen.
• Als hij jaloers is. Als hij dingen zegt als “Ik kan er niet mee omgaan als andere mannen naar je kijken”. Als hij bepaalt welke kleding je draagt of als jij kleding niet aandoet uit angst dat hij er boos om wordt.
• Als hij onaardig is tegen bedienend personeel. Iemand die lief is tegen jou maar niet tegen de caissière of de serveerster, is niet lief.
• Als hij wil weten wat je doet en met wie je omgaat. Als hij blijft bellen of appen over waar je bent en met wie en waarom.
• Als hij zeggenschap over je geld, bezittingen of inkomsten wil.
• Als hij loyaliteit eist en een wig drijft tussen jou en je vrienden of familie.
• Als je je gedrag verandert voor hem.
• Als je dat doet omdat er angst in het spel is.

We denken vaak dat “herkennen” hetzelfde als voorkomen is, maar dat is niet zo. Je kunt iets pas herkennen als het al gebeurd is. Echte preventie zijn de maatregelen die je neemt nog vóór er iets gebeurd is. Dat is belangrijk, want daarmee voorkom je dat je jouw maatregelen uiteindelijk toch niet uitvoert. “Dwingende controle” is een heftige beschuldiging, en als je een beetje een goed mens bent, zal je brein er vanalles aan doen om te zorgen dat je niet tot die conclusie komt.

Preventie bestaat daarom uit dingen die je doet, ongeacht de persoon die je voor je hebt. Het grote probleem is dat vrouwen van hun controlerende partners houden, en mensen van wie we houden geven we vaak een excuusje om zich niet aan onze regels te houden. Voor je het weet gebruik je al je preventie op iedereen behalve op de dader.

Goede preventie:

• Houd altijd je eigen bankrekening. Geef je pincode nooit aan je partner. Niemand anders krijgt hier toegang toe. En laat je inkomsten op deze rekening uitbetalen. Je kunt altijd een regel instellen om van deze rekening geld over te maken naar een gedeelde rekening.
• Houd je telefoon privé. Stel je telefoon nooit in om te unlocken met je gezicht. Gebruik altijd een pincode of wachtwoord, en geef die nooit aan je partner. Je partner mag nooit in je telefoon kijken.
• Laat je kleding niet bepalen door je partner.
• Beperk de snelheid waarmee je gaat samenwonen, trouwen, of kinderen krijgt. Spreek daarover een ruimte termijn met jezelf af, en weiger die te verkorten als hij daarom vraagt.
• Hou je dierbaren in je leven. Laat niemand van je vragen dat je familie of vrienden opgeeft omdat hij het niet met ze kan vinden.

Nou denk je misschien: oei, dat gaat voor een hoop discussie zorgen. En dat is juist de bedoeling. Als we verliefd zijn, hebben we de neiging ons mee te laten voeren. Natuurlijk wil je geen ruzie maken met degene op wie je verliefd bent. Maar je gaat uiteraard ooit onenigheid krijgen. Niemand kan het altijd eens zijn met haar partner. Dus je wil zo vroeg mogelijk in een relatie weten hoe onenigheid eruit ziet. Luistert hij naar je argumenten? Geeft hij je ook wel eens gelijk?

En het hele punt van de preventie-regels hierboven is nou juist dat ze niet ter discussie staan. Als hij deze regels niet accepteert, is het zaak zo snel mogelijk weg te komen. Er is geen goede reden om controle over jouw geld, jouw vrienden, jouw communicatie te hebben. Als hij dat wel wil, is dat een duidelijk signaal dat een relatie met hem bestaat uit coercive control.

Ken je iemand die in zo’n relatie zit? Stuur ze dan nooit zomaar een artikel zoals dit. Als hun partner toegang heeft tot hun telefoon, zal hij dit zien als ongehoorzaamheid en het startsein voor zijn moordplan. Je kunt je vriendin dit artikel bijvoorbeeld laten lezen op jouw telefoon of tablet terwijl je naast haar zit, of haar de site safewomen.nl laten zien.

Zoals gezegd: voorkomen is veel beter dan genezen. Teveel vrouwen worden vermoord door de controlerende mannen in hun leven. De maatschappij en instanties hebben nog niet het antwoord op dit probleem. Als je zelf buiten dit soort relaties weet te blijven, vermijd je het verschrikkelijkste wat deze wereld te bieden heeft.

———————————————————————————————————————-
Monckton Smith, Dr Jane. In Control: dangerous relationships and how they end in murder. London: Bloomsbury 2021.