De afgelopen tijd wordt er weer flink gediscussieerd over wat wel en niet mag op het gebied van demonstraties.

Wat mag wel en wat mag niet? En wat voor dynamiek werkt er in op het verloop van zo’n openbare bijeenkomst? Als je een beter begrip hebt van hoe dit in elkaar zit, kun je betere beslissingen nemen op het moment dat jij bij een demonstratie of feest aanwezig bent of er in de buurt bent.

Demonstreren is een recht, maar geen onbeperkt recht

Het recht om te demonstreren is vastgelegd in artikel 9 van de grondwet. Daar staat:

1 Het recht tot vergadering en betoging wordt erkend, behoudens ieders verantwoordelijkheid volgens de wet.

2 De wet kan regels stellen ter bescherming van de gezondheid, in het belang van het verkeer en ter bestrijding of voorkoming van wanordelijkheden.

Het eerste dat opvalt is natuurlijk: “behoudens ieders verantwoordelijkheid volgens de wet”. Want ja, je hebt niet alleen rechten, je hebt ook plichten. Het is dus niet zo dat je tijdens een demonstratie alles mag doen wat je wil. Je hebt je gewoon aan de wet te houden.

Maar vrijheid van meningsuiting dan? Je mag toch alles zeggen? Het recht op vrijheid van meningsuiting is vastgelegd in artikel 7 van de grondwet. En daar staat iets vergelijkbaars:

Voor het openbaren van gedachten of gevoelens door andere dan in de voorgaande leden genoemde middelen heeft niemand voorafgaand verlof nodig wegens de inhoud daarvan, behoudens ieders verantwoordelijkheid volgens de wet.

Met andere woorden: ook vrijheid van meningsuiting is niet onbeperkt. Je mag niet discrimineren, beledigen, oproepen tot geweld, of andere dingen doen die volgens de grondwet of een andere wet strafbaar zijn. In de wet openbare manifestaties staat dat het lokale bestuur kan bepalen dat je vooraf toestemming moet vragen om ergens te mogen demonstreren of vergaderen, maar dat je niet op hoeft te geven wat je precies allemaal gaat zeggen. Dat komt dus overeen met het recht op vrijheid van meningsuiting: er hoeft niet vooraf gecontroleerd te worden wat je allemaal gaat zeggen in je talkshow of in de krant. Je kan er achteraf wel voor gestraft worden, als je je niet aan de wet hebt gehouden.

Al in een eerdere versie van de wet, uit 1848, wordt gepraat over de “openbare orde”. Want mensen zagen ook wel in dat als er heel veel mensen bij elkaar gaan komen, dat nogal een impact kan hebben op de omgeving. In de versie uit 1983 wordt al “bescherming van de gezondheid” genoemd. Want het is natuurlijk helemaal niet gek om te bedenken dat als er een hele grote groep mensen bij elkaar is, er rellen kunnen uitbreken waarbij mensen gewond raken. Of, als er een infectieziekte rondwaart, dat mensen in een grote groep elkaar makkelijk kunnen aansteken. En dat heeft weer gevolgen voor de rest van de maatschappij.

In het eerste gedeelte van de wet staat trouwens al dat dit gaat over “vergadering en betoging”. Het is dus niet zo dat je je demonstratie kan vermommen als “samen een kopje koffie drinken” en dat je de wet dan hebt omzeild. Dezelfde wet geldt nog steeds.

Kort samengevat: je mag zeggen en publiceren wat je wil zonder dat dit vooraf gecontroleerd hoeft te worden; je mag demonstreren en ook dat mag van tevoren niet worden verboden op basis van wat je wil zeggen, maar je moet je wel aan de wet houden. Doe je dat niet, dan kun je gestraft worden.

Alleen in de werkelijkheid is dit natuurlijk lastig. Als jij een demonstratie, feest, of “kopje koffie” met een paar duizend mensen organiseert en er gaat iets mis, dan is dat natuurlijk veel te laat om er iets aan te doen. Zie dan maar eens op tijd genoeg politie en andere hulpdiensten ter plaatse te krijgen. En in de huidige situatie, waarin alle Intensive Care-afdelingen van ziekenhuizen vol liggen met COVID-patiënten, is er niet eens plek als er gewonden vallen.

Daarom staat in de wet openbare manifestaties dus dat de gemeenteraad regels kan opstellen die bepalen dat je vooraf je demonstratie of andere bijeenkomst moet aanmelden. Daarbij moet je zeggen wie je bent, waarom je de bijeenkomst houdt, waar je dat wil doen en wat je zelf gaat doen om te zorgen dat de boel ordelijk verloopt. De burgemeester kan verdere regels vaststellen waar je je aan moet houden. De burgemeester kan ook bepalen dat je bijeenkomst moet stoppen.

Eigen inzicht is vereist

Mensen die demonstraties, feesten of andere bijeenkomsten organiseren, moeten zich dus aan de wet houden, en het zal je niet verbazen dat ze dat niet altijd doen. Op dit moment zitten er meerdere politici in de Tweede Kamer die artikel 1 van de grondwet, het verbod op discriminatie, hebben overtreden of nog steeds overtreden. Dat is natuurlijk raar, want je zou zeggen dat machthebbers zich ook aan de wet horen te houden.

Wat dit extra vervelend maakt, is dat deze mensen een voorbeeldfunctie hebben. Hun achterban heeft vertrouwen in hen, en het kan dus goed zijn dat de aanhangers van deze politici denken dat discrimineren mag. En eigenlijk maakt dat wat ze doen extra gemeen. Het is eigenlijk alsof ze hun achterban toestemming beloven om te discrimineren, terwijl ze dat wettelijk helemaal niet waar kunnen maken.

Nou kan de regering natuurlijk wetten aanpassen of nieuwe wetten aannemen, maar ook dat is niet onbeperkt. We zijn niet alleen op de wereld. Als jouw buren in de voortuin een trampolinepark of een vuurwerkfabriek willen beginnen, heb jij daar ook iets over te zeggen. Met buurlanden geldt dat net zo. En daarnaast hebben we nog allerlei afspraken met landen aan wie we dingen verkopen of van wie we dingen inkopen.

Datzelfde geldt voor demonstraties. Organisatoren die zeggen dat ze “gewoon een kopje koffie” gaan drinken, doen net alsof je je daarmee niet aan de regels voor demonstraties hoeft te houden. Maar dat is niet waar. Ook zijn er veel voorbeelden van demonstraties waar de regering of anderen wordt gevraagd iets te doen wat wettelijk helemaal niet kan. Ook dat is ontzettend gemeen. En voorspelbaar, natuurlijk: op het moment dat de betogers erachter komen dat ze niet krijgen wat ze willen, zullen ze boos worden. Voor de organisator is die woede natuurlijk gratis aandacht en brandstof om in te zetten wanneer ze willen.

Als je naar een demonstratie of andere bijeenkomst gaat, kun je er dus helaas niet vanuit gaan dat die ook legaal is. Het is dus belangrijk om van tevoren te checken of deze bijeenkomt wel mag. En of wat er wordt gevraagd, ook waargemaakt kan worden. Dat voorkomt dat je in illegale toestanden terecht komt.

Dynamiek en geweld

Niks staat stil. Alles verandert constant. En waar veel mensen bij elkaar zijn, hebben mensen invloed op elkaars gedrag. Het simpelste wat dit voort kan brengen is een groepsgevoel. Een gevoel van één groep zijn. Dit versterkt voor veel mensen het gevoel van gelijk hebben. Onze geest wil graag over onszelf denken dat wij goed zijn. En wij denken dat ook graag over de groep waarmee wij onszelf associëren.

De kans is daarom groot dat mensen bij een demonstratie minder geneigd zijn om compromissen te sluiten en meer geneigd zijn agressief te reageren als iets hen niet aanstaat. En dat geweld kan zeer zwaar escaleren. Want deze mensen vinden immers dat ze gelijk hebben, dat ze recht hebben op hun gelijk en dat iedereen die het daarmee oneens is, een slecht mens is.

Wij hebben allemaal ons eigen beeld van wat “beschaving” is. En daarom vergeten we wel eens dat de “beschaving” van een bepaalde plek wordt bepaald door de mensen die daar aanwezig zijn. Jij kan wel vinden dat het normaal is om je eigen troep achter je op te ruimen, maar als alle mensen op een bepaalde plek hun rommel gewoon op de grond gooien, heeft jouw beeld van beschaving daar nul invloed op.

Met andere woorden, de dominantste meerderheid op een plek bepaalt wat daar “normaal” is, en zij vinden uiteraard dat zij altijd gelijk hebben. Op het moment dat zij het oneens zijn met een ander die daar is, kunnen ze daardoor zeer zwaar geweld gebruiken. Dit heet de “Educational Beat Down” – iemand met geweld een lesje leren. Dit geweld stopt niet totdat de plegers ervan overtuigd zijn dat het slachtoffer die overtreding nooit meer zal maken. Voorbeelden hiervan zijn het beruchte “Project X” feest in Haren, of de journalist en zijn vriendin die met een shovel een sloot in werden gedrukt in Lunteren.

Dit is een bekende vorm van geweld. Je zou het aangeboren kunnen noemen, of groepsdynamica. Voor zelfverdediging maakt het niet uit wat de intenties of omstandigheden van de plegers zijn. Je kunt voorzien dat dit soort geweld op dit soort plaatsen kan gebeuren, en er voor kiezen daar liever niet te zijn.

Deze vorm van geweld is uiteraard totaal irrationeel en werkt dus niet tegen politie en ME. Want hun taak is de orde op een bepaalde plek handhaven. De burgemeester mag zeggen dat een demonstratie, kopje koffie of feest moet stoppen, en dan moet je als demonstrant gewoon weggaan. Doe je dat niet, dan wordt steeds zwaarder geweld gebruikt tot je dat wel doet. De politie kan immers niet toegeven. Dat zou heel raar worden. Stel je eens een inbraak op heterdaad voor, waarbij de inbreker de politie bedreigt met geweld. Het zou heel raar zijn – en een heel slecht signaal – als de politie dan zou zeggen “Oh oké, gaat u maar verder met inbreken we gaan wel weer weg”.

Natuurlijk, je kunt je vastklampen of vastbinden aan een object, en daarmee uitstellen dat je wordt verwijderd. Maar je gaat nooit winnen. Op de vuist gaan met de politie is niet een werkende manier om je zin te krijgen.

Maar wat ik vaker zie is dat niet alleen demonstranten en politie aanwezig zijn bij een betoging. Er staan vaak ook een heleboel omstanders. Kennelijk zit er iets in ons waardoor we denken dat je gewoon kunt “observeren” zonder onderdeel van de situatie te zijn. Bij mijn artikel over aanslagen vind je een foto van mensen die te wachten staan bij het politielint waarmee het gebied rond een bommelding is afgezet. Alsof dat politielint op magische wijze bomscherven, een wegrennende meute, of instortende gebouwen tegen gaat houden. Er is geen goede reden om te blijven op een plaats waar geweld dreigt uit te breken.

Geweld vindt plaats op voorspelbare plaatsen om voorspelbare redenen. Toch kan geweld dat uitbreekt bij een demonstratie of feest heel plotseling of onvoorspelbaar lijken. Dat komt omdat er heel veel mensen aanwezig zijn, en er veel factoren zijn die elkaar kunnen versterken. Maar als je dat beseft, dat een grote groep mensen op een plek de situatie heel snel veranderend maakt, is het opeens niet zo verrassend meer. En het is dus belangrijk om te snappen dat als jij ergens bent, jij ook onderdeel van die situatie bent. Toeschouwers heb je alleen voor een scherm.

Een demonstratie of feest is geen groep van alleen maar dezelfde mensen

Een probleem is geen probleem, twee problemen zijn een half probleem, en drie problemen – dat begint pas een probleem te worden. Want de Educational Beat Down is niet de enige dynamiek die bij samenscholingen plaatsvindt. Dat zou wel erg makkelijk zijn. Want een groep bestaat niet uit allemaal dezelfde mensen. Er kunnen ook weer subgroepen rondlopen of individuen met heel andere motivaties.

Een andere variant van sociaal geweld is de Group Monkey Dance, waarbij de leden van een groep elkaar proberen te overtreffen in stoer gedrag. Dit wordt vaak aangezien voor “zinloos geweld”, maar het is in feite een dynamiek tussen leden van een groep om de groepsband te versterken en de pikorde te bepalen. Je kunt je voorstellen dat vooral op straatfeesten, maar ook bij demonstraties, dit soort groepjes graag komen opdagen om te rellen.

Daarnaast heb je nog de geweldsfreaks die in elke demonstratie een mogelijkheid zien om te vechten. Bij veel van de demonstraties tegen de coronamaatregelen hebben we het afgelopen jaar steeds weer dezelfde types zien opduiken die er alles aan doen om met de politie in gevecht te raken.

Als je naar een demonstratie gaat, kun je dus ook niet zomaar aannemen dat iedereen daar een gelijkgestemde is. Er zullen ook mensen rondlopen voor de rel, en die zullen zich niets aantrekken van jouw mening dat je je goed hoort te gedragen. Mensen aan de hand van hun uiterlijk proberen te identificeren, werkt niet. Daarom is het belangrijk om te weten dat dit soort dynamieken spelen, zodat je een idee hebt van hoe de situatie verder kan verlopen.

Tref de juiste voorbereidingen

Wil je naar een betoging, bijeenkomst, kopje koffie of straatfeest gaan, maar wil je daar ook veilig weer vandaan komen, dan is het belangrijk dat je je goed voorbereid. Daarom hier de essentiële punten voor een goede voorbereiding.

Mindset

Het allerbelangrijkst is zoals altijd: de beslissing die je vooraf neemt. “Ik ga vandaag veilig weer naar huis.” Dat is je missie en die is belangrijker dan de bijeenkomst waar je naartoe gaat.

Bescherming

We weten dat mensen in groepen geneigd zijn te doen wat de groep doet. Dat heet het omstandereffect. Het is dus belangrijk dat je beseft dat terwijl je daar met een groep bent, je eigen gedachten, neigingen en gedragingen met een flinke korrel zout moet nemen. En dat je er dus actief voor moet waken je eigen initiatief te verliezen in de groep.

Oplettendheid

Belangrijk is dus ook dat je je niet helemaal laat gaat, niet helemaal opgaat in de groep, maar regelmatig even mentaal een stapje terug doet om te kijken: wat gebeurt er nu? Is er iets veranderd? Wat doen de mensen om mij heen? Is het geluid veranderd? Wat hoor, voel, ruik en zie ik?

Exfiltratie

Je kent misschien wel het woord “infiltreren”: ergens stiekem daar binnen gaan zonder dat de mensen daar gealarmeerd zijn. Datzelfde kun je ook omgekeerd doen: ergens weggaan zonder dat anderen dat door hebben. En dat is voor plaatsen waar grote groepen samenkomen, essentieel.

Plan naar veiligheid

Dit geldt niet alleen voor openbare bijeenkomsten, het geld voor alles in het leven: ga nergens naar binnen waar je niet weet hoe je er ook weer weg kan komen. En het geldt niet alleen voor gebouwen maar ook voor relaties, gesprekken, en alle andere mogelijke situaties.

En het belangrijke is om niet te focussen op weggaan van ellende, maar naar veiligheid toe. Keihard wegrennen van een demonstratie en daarmee recht in de armen lopen van een tegendemonstratie is niet veilig. Vluchten naar de bovenste verdieping van een gebouw brengt je alleen maar meer in gevaar. Weggaan van een feest waar de sfeer omslaat door bij een onbetrouwbaar persoon in de auto te stappen is niet een goed idee.

Voor al deze dingen geldt: schrijf het op en maak het concreet. Doorloop de stappen in je hoofd en benoem ze daarbij. “Ik draai me om naar waar ik vandaan kwam. Ik loop rustig en doelgericht naar een rustiger plek. Ik kijk om me heen om op de hoogte te zijn van wat er gebeurt. Ik laat me door niemand aanklampen.” Enzovoorts. In een groep doet je rationele geest het minder goed, dus dan is het belangrijk om een zo concreet mogelijk plan te hebben.

Weggaan is winnen

Ons brein vindt het erg moeilijk om tegen de groep in te gaan. Dus wees erop voorbereid dat je allerlei gedachten krijg als “overdrijf ik niet?” “ik kan het nog wel even aankijken” “die andere mensen zijn hier toch ook allemaal”. Waarschijnlijk krijg je last van angstzweet en het kan zijn dat je gezicht rood wordt en je hartslag sneller. Dat zijn allemaal manieren om je bij de groep te houden. Daarnaast hebben we natuurlijk nog het “FOMO” – Fear Of Missing Out: maar wat als ik nu een hele bijzondere ervaring mis?

Daarom is het zo belangrijk om het idee van een “goeie win” voor jezelf te herzien. En goeie win is niet onder het bloed ternauwernood overleven door een engerd tegen de grond te slaan. Een goeie win is niet zijn daar waar de ellende uitbreekt. Een goeie win is weggaan waardoor je niet naar de EHBO hoeft, niet aangeklaagd wordt, niet op een politiebureau hoeft zitten wachten, geen papierhandel hoeft in te vullen, enzovoort enzovoort.

Ook dat vindt ons brein lastig. Denk maar eens aan hoeveel mensen er niet zijn gestorven, doordat ze een autogordel droegen. Daar hebben we geen idee van. of hoe onze wereld er nu had uitgezien als er geen vaccin tegen Polio was uitgevonden. Hoeveel mensen van degenen die nu levend rondlopen, er niet waren geweest of ernstig beperkt zouden zijn in hun leven en constante zorg nodig hadden. Dingen die niet gebeurt zijn, daar kan ons brein weinig mee.

Dus is het belangrijk om te bevestigen: weggaan is een goeie win.