“zelfverdediging” blijft een beetje een onhandig woord voor de lessen die ik geef. Situaties waarin je jezelf fysiek moet verdedigen komen maar weinig voor. Het belangrijkste deel van wat ik geef onder de noemer “zelfverdediging”, is preventie. Zorgen dat nare dingen niet gebeuren.

Ik weet zeker dat jij daar al ervaring mee hebt. Misschien op een heel ander gebied, en misschien zou je het zelf een heel andere naam geven. Maar de kans is groot dat jij zelf al zelfverdediging hebt gepleegd, maar dat je dat nooit door hebt gehad.

Hoe kan dat?

Als je niks merkt, werkt het goed

Afgelopen zomer heb ik mijn zomerbanden laten vervangen. Ik had het idee dat ze niet meer genoeg profiel hadden, dus ik heb nieuwe gekocht. Maar daar heb ik niks van gemerkt. Wie weet hadden ze nog een jaar meegekund? Mijn winterbanden had ik daarentegen nog niet vervangen. Het profiel leek nog prima. Maar in november reed ik weg in de parkeergarage, en: blub blub blub – mijn linkervoorband was helemaal plat. Ik heb een bandenservice gebeld die de voorbanden aan huis hebben vervangen.

In het geval van mijn winterbanden heb ik van alles gedaan om de situatie te verhelpen: snel de auto terugzetten en de fiets pakken; bandenservice bellen, afspraak maken, nieuwe banden kiezen enzovoort. Uiteindelijk heb ik daarmee de situatie “overwonnen”. Dit kun je vergelijken met jezelf fysiek verdedigen.

In het geval van mijn zomerbanden was er niks aan de hand. Het voelt gewoon alsof ik banden heb laten vervangen toen mijn auto toch een beurt moest. Niks spectaculairs. Het heeft weinig impact op mijn leven gehad.

Toch?

Nou nee. Beide handelingen hebben evenveel impact op mijn leven gehad. In het geval van de winterbanden heb ik allerlei handelingen moeten doen. In het geval van mijn zomerbanden heb ik diezelfde handelingen allemaal niet hoeven doen. Ik hoefde niet de trappen op te rennen om mijn fietssleutels te pakken, niet op de fiets te springen en dezelfde route die ik met de auto had gedaan, nu in even weinig tijd te doen op de fiets, minus de tijd die ik kwijt was door de valse start. Ik hoefde geen bandenservice te zoeken, geen afspraken te maken om voor de deur acuut mijn banden te laten vervangen, enzovoorts.

Het lastige is alleen – wat niet is gebeurd, dat merk je niet. En daarom is het moeilijk ermee te rekenen.

Preventie lijkt altijd duur

Schepen hebben reddingsboten. Vliegtuigen hebben zwemvesten. Auto’s hebben autogordels, een stalen kooi en airbags. Stel je voor wat dat allemaal kost! Als de makers van deze voertuigen het voor het kiezen hadden, dan zouden ze vast redeneren: ongelukken komen zo weinig voor, dit is het eerste waar we op gaan besparen. Maar omdat al deze dingen levensreddend zijn, hebben we afspraken en wetten waardoor bedrijven er niet zomaar voor kunnen kiezen veiligheid weg te bezuinigen.

De 3-punts autogordel zoals we die allemaal kennen, is uitgevonden door Volvo. Zij vonden hun uitvinding zo belangrijk dat ze het patent erop hebben vrijgegeven, zodat elke automaker ze mag inbouwen in elke auto, zonder dat ze daar Volvo voor hoeven te betalen. Kun je je voorstellen hoeveel levens dit heeft gered, en hoeveel zware verwondingen heeft voorkomen? Lastig, toch? Die dingen zijn immers niet gebeurd, en hoe kun je een cijfer hangen aan dingen die niet gebeurd zijn? De ellende die door autogordels is voorkomen, is onzichtbaar.

Daarom is het ook zo belangrijk dat autogordels verplicht zijn. Want zelfs al kosten ze in geld niet zoveel, ze brengen veel belangrijker kosten met zich mee. Wij mensen zijn namelijk altijd bang om “teveel” te doen. En dat “teveel” is niet iets rationeels. Wij mensen zijn kuddedieren, en we zijn gewend om te doen wat de kudde doet. Niet wat de meerderheid van de mensen doet – dit is een belangrijk punt – maar wat de mensen direct om ons heen doen.

Als model voor dit fenomeen gebruik ik altijd het idee van de “innerlijke Aap”, de Aap in ons allemaal die bang is om op te vallen, belachelijk gemaakt te worden, en uit de groep gegooid te worden. Onze innerlijke Aap zegt: Niet je kop boven het maaiveld uitsteken, want dan wordt ‘ie er straks afgehakt!

Dus als de mensen om je heen allemaal hun gordel niet om doen, komt de Aap met allerlei argumenten voor jou om het ook maar niet te doen:
“Zij doen het ook niet dus ze zullen wel weten dat het goed zit”
“Als ik de enige ben die het doet, zeg ik daar eigenlijk mee dat ik ze niet vertrouw en dat is onaardig”
“Als ik erover begin, ben ik weer die zeikerd die de sfeer verpest”
“Het is maar voor even, er gebeurt vast niks”
“Het moet wel gewoon gezellig zijn”

Klinkt allemaal heel logisch voor je innerlijke Aap, maar het is natuurlijk allemaal onzin. Zwaar lichamelijk letsel of de dood voorkomen door een handeling van 2 seconden is een no-brainer. Het kost je niks. De kosten die voor de Aap torenhoog lijken, bestaan in het echt helemaal niet. Je zou de verplichting van het dragen van een autogordel dus kunnen zien als een vrijheidsbeperking, maar je kunt het ook zien als een steuntje in de rug om beter met de Aap om te gaan. Dat geldt overigens ook voor alle andere maatregelen in het verkeer: maximumsnelheden, het verplichten van een rijbewijs, verkeersregels et cetera.

Nogmaals: dit is niet rationeel. Het is makkelijk om aan te tonen dat de kosten van preventie in werkelijkheid heel laag zijn. Maar de Aap is een fundamenteler onderdeel van onze geest, en in de strijd tussen ratio en de Aap heeft de Aap een groot voordeel.

De preventieparadox

Als je een keer hard hebt moeten remmen en gevoeld hebt hoe je gordel je omarmt en voorkomt dat je keihard tegen het stuurwiel knalt en vervolgens met je hoofd tegen de voorruit schiet, heb je vast tegen jezelf gezegd, “Oef, blij dat ik een gordel om heb!” Maar er zijn heel veel preventieve handelingen waarvan je, net zoals met mijn zomerbanden, nooit gaat merken wat voor ellende ze hebben voorkomen. Alle inentingen die je als kind hebt gehad bijvoorbeeld – tenzij je plaatjes gaat bekijken van kinderen die lijden aan de ziektes waar jij tegen bent beschermd (kan ik niet aanraden overigens).

Bij zelfverdediging is dit nog een extra groot probleem. De beste manier om jezelf te verdedigen is “niet zijn op de plek waar iets naars gebeurt”. En dat is per definitie een “non-event”: het is niet gebeurd dus je merkt er niks van. “Winnen” in zelfverdediging wordt meestal gezien als je aanvaller een pak slaag geven. Maar dat is eigenlijk amper aan de orde.

De meeste gevallen van seksueel geweld hebben geen fysieke component. De meest voorkomende aanval bestaat uit een traject van een heel aantal stappen die ervoor zorgen dat de aanvaller geen fysiek geweld hoeft te gebruiken. Kijk maar naar alle misbruik in de sport. Al die mensen die misbruikt zijn, zijn sterk genoeg om zich te kunnen verweren tegen wie dan ook. Er zitten zelfs karateka en judoka bij, en voetballers! Het grote probleem van seksueel geweld is dus niet fysiek.

Hoe zo’n traject in elkaar zit, bekijken we uitgebreid in de les. Maar de beste maatregel tegen alle stappen in dat traject is: weggaan. Niet zijn op de plek waar nare dingen gebeuren. En dat levert natuurlijk een heleboel non-events op.

En aangezien een groot deel van het traject zich afspeelt in sociale settings, en plegers van seksueel geweld uitgekiend gebruik maken van sociale vaardigheden, is de invloed van de Aap hier een groot probleem. “Weggaan” gaat immers in tegen de essentie van het Aap-wezen: onderdeel van een kudde zijn! Weggaan van een feestje waar de sfeer je niet bevalt, weggaan bij een date waar je een raar gevoel bij hebt, weggaan van een drukke plaats, weggaan uit een relatie – al deze dingen zijn de grootste overtreding die een Aap zich kan bedenken.

Er zijn dus twee grote problemen om aan preventie te doen: je hebt geen fysiek ervaring dat het werkt, want elke keer dat het heeft gewerkt, was een non-event; en de kosten van preventie (weggaan) lijken veel te hoog doordat de Aap je niet wil toestaan weg te gaan van de kudde.

Dit probleem noemen we de “preventieparadox”: als je preventie goed doet, gebeurt er niks, en als er niks gebeurt denk je dat je teveel hebt gedaan aan preventie. Dat laatste is natuurlijk niet waar, want als je niks had gedaan, had je het probleem niet kunnen voorkomen.

Mijn eerste impuls is vaak om te benadrukken hoe erg de gevolgen zijn als je niet op tijd aan preventie doet. Maar dat is lastig, want hoeveel van de horrorverhalen die ik tegen ben gekomen in mijn vak ik ook vertel, het blijft altijd een rationeel argument, en de angst voor preventie is niet rationeel.

Het eerste belangrijke punt is het erkennen van de stem van de Aap: “Welke rationele reden ik ook kan verzinnen, laat ik niet vergeten dat de Aap op dit moment heel hard aan mij trekt.” Daarnaast is een slimme truc om jezelf uit het verhaal weg te halen, en er iemand in te zetten om wie je geeft. Als je beste vriendin in deze situatie zat, of je lieve kleine nichtje, wat zou je dan voor haar wensen?

Maak van preventie een succes

Maar minstens net zo belangrijk is om jezelf er aan te wennen om preventie als een succes te zien. In mijn vak zeggen we: “Weggaan is een goeie win”. Maar je moet dat wel voor jezelf bevestigen. Anders blijft het een non-event en dan zegt de Aap steevast: “Ach, het zal wel niks geweest zijn, zie je wel? We hadden gewoon moeten blijven”. Want de Aap wil heel graag achteraf jouw “overtreding” wegmaken en je weer bij de kudde trekken.

Het is dus essentieel om elke keer dat je uit een situatie weggaat, tegen jezelf te bevestigen dat je op tijd bent weggegaan en dat dit de juiste keuze was. Nadat je weg bent gegaan, is het slim om voor jezelf op papier te zetten welke dingen je hebt opgemerkt en op welke problemen die hebben gewezen. Je kunt zelfs opschrijven wat je denkt dat er gebeurd zou zijn als je niet was weggegaan.

Ik heb het hier over “opschrijven” want simpelweg erover nadenken is niet genoeg. De Aap in ons is heel sterk, en als die heeft bedacht dat weggaan “verliezen” betekent, is de kans klein dat je daar tegenop kunt “denken”.

Wat dit doet, is in de eerste plaats concreet maken dat er echt iets is dat je hebt voorkomen. Dat het dus geen “non-event” was. Daarnaast leert het je ook naar je intuïtie luisteren, doordat je achteraf serieus neemt wat je gevoel je liet weten.

Nadat je dit hebt opgeschreven, is het belangrijk dat je er een succes van maakt. Het is niet zomaar een geval van “ik heb toevallig naar m’n gevoel geluisterd, en daarom is het goed gekomen” – nee, jij hebt deze keuze gemaakt en dus heb jij het tot een goed einde gebracht. Dat is jouw succes.

En om dit dan echt als iets positiefs te verankeren: successen moeten gevierd worden. Dus beloon jezelf. Geef jezelf iets dat goed is voor jou. Een kadootje, iets lekkers, een leuke ervaring. Je hebt dit goed gedaan!

De preventieparadox is iets dat altijd bij ons zal blijven. Net zoals een aantal andere vervelende dingen is het onderdeel van ons bestaan. Een van de belangrijke voordelen van de theorie van de Aap, is dat je de trek van de kudde dus als iets aparts van jezelf kunt zien. Dan kun je de moed ontwikkelen om tegen de Aap op te staan, en jezelf in veiligheid te brengen. Je verdient het!