Dit jaar was me er één. Op Twitter verzuchtte de een na de ander dat 2017 zo erg was, dat het bijna niet meer echt leek. Wordt er een spelletje met ons gespeeld, is het allemaal een grote Reality-show?

Op allerlei gebieden leek het flink mis te gaan. De gebeurtenissen lijken misschien weinig met elkaar te maken te hebben, maar ik zie daaronder toch één onderliggende factor.

Door de bomen het bos proberen te zien

2017 was ook het jaar van de “alternatieve feiten” en “fake news”. Veel verhalen die je via Facebook of Twitter binnenkrijgt, bleken onwaar. In Amerika werden in dezelfde stad twee demonstraties georganiseerd, van groeperingen die recht tegenover elkaar stonden. Beide demonstraties bleken vanuit Rusland via Facebook georganiseerd te zijn. Voor 200 dollar kun je groepen mensen tegen elkaar opzetten, kennelijk.

Er is zelfs een term voor dit soort manipulaties: de Gerasimov Doctrine, naar de Russische generaal die hem verzonnen heeft. Het doel? Mensen zo onzeker maken over de waarheid, zodat ze hun geloof in de wetenschap en uiteindelijk in democratie verliezen. Zodat we zelf gaan kiezen voor een autoritaire staat. Het is oorlog, maar niet met de wapens die we kennen.

Extremistische groeperingen gebruiken soortgelijke tactieken. Ze proberen altijd ironisch over te komen, alsof ze zichzelf niet serieus nemen, zodat ze nergens op gepakt kunnen worden. Maar ondertussen zijn ze altijd serieus over hun doelen. Onlangs werd een propaganda-gids gelekt waarin haarfijn werd uitgelegd hoe ze dat doen.

Hoe kun je nog weten wie je kunt vertrouwen? Hoe kun je nog weten wie het bij het rechte eind heeft, en bij wie je beter uit de buurt kunt blijven? We zien door de bomen het bos niet meer.

Een dieper principe

Wat heeft dit te maken met zelfverdediging voor vrouwen? Nou, een aantal mensen merkte dit jaar op dat mannen die massaschietpartijen plegen, vaak al eerder geweld tegen hun vrouw of vriendin hebben gebruikt. Huiselijk geweld lijkt een voorspeller voor geweld in het algemeen.

Of het nou jonge mannen zijn die op computer-fora uithangen en zichzelf “onvrijwillige celibatair” noemen, IT’ers die vinden dat vrouwen geen plek verdienen in de IT, jonge mannen op Telegram die naaktfilmpjes van vrouwen plaatsen en ze met de dood en erger bedreigen, politici die vrouwen maar minderwaardig vinden: overal waar gewelddadige ideeën de ronde doen, lijken vrouwen vaak de eerste slachtoffers.

Voorwaarden voor geweld

Dat lijkt me een goed begin om te onderzoeken, maar ik denk dat er iets algemeners aan ten grondslag ligt. Want al deze dingen komen mij heel bekend voor uit mijn vakgebied.

Rory Miller en Marc MacYoung hebben samen een model van geweld opgezet waarin elke vorm van geweld geclassificeerd kan worden. Zie bijvoorbeeld Miller’s blogpost over de Group Monkey Dance. Een van de grondslagen van hun model is dat of geweld gaat plaatsvinden of niet, vaak wordt bepaald door sociale voorwaarden en omstandigheden.

Normaal gesproken is het moeilijk een ander mens te beschadigen. Als je een ander als écht persoon ziet, is het vrijwel onmogelijk die persoon pijn te doen. We moeten dus iets met onszelf doen voor we een ander pijn kunnen doen, beschadigen, of erger.

Dat ding dat we moeten doen, noemen we in ons vak othering. We moeten van de ander echt “De Ander” maken. Ook sociaal geweld tegen een ander mens lukt prima, zolang we die ander maar als minder dan een echt mens kunnen zien.

Dat is precies wat propaganda doet. In de Tweede Wereldoorlog werden in Amerika Japanners steevast als apen afgebeeld. Japanse Amerikanen werden in interneringskampen gestopt. Op deze manier werd het makkelijk voor de Amerikaanse bevolking om Japanners als “De Ander” te zien, want ze zagen alleen de propagandaposters en niet de mensen zelf. Ik denk dat dit de grootste reden is dat de atoombommen op Japan zijn gegooid en niet op Nazi Duitsland.

In de psychologie heet jouw groep je “in-group” en De Ander de “out-group”. Het verschil tussen jouw groep en de anderen kan op basis van allerlei dingen gemaakt zijn: wat voor kleren je draagt, of je links of rechts politiek stemt, of je computerspelletjes speelt of niet.

In-group en out-group

Maar ik denk dat er eigenlijk twee soorten scheidingslijnen zijn. De voorbeelden die ik in de vorige alinea beschreef, zijn dingen waar je in kunt veranderen. Geen van die dingen zijn aangeboren, dus je hebt een keuze om het ene of het andere te kiezen.

Dat betekent niet dat het niet erg is om buitengesloten te worden om de kleding die je draagt. Het betekent ook niet dat je andere kleren moet dragen omdat anderen dat vinden. Wat het wel betekent is dat je nog een kans maakt om gedeelde interesses of eigenschappen te vinden. jij stemt rechts en ik stem links, maar we houden allebei van koffie en taart.

Dat is heel belangrijk, omdat je daarmee tenminste nog kunt proberen duidelijk te maken dat je een echt persoon bent. In een aantal vormen van geweld is dat een laatste redmiddel om geen slachtoffer te worden (tegen sociopaten werkt dit niet, want die kan het geen bal schelen of je een mens bent of een stuk vlees).

Maar er is nog een andere scheidingslijn. Die noemde ik al in mijn blogpost over leren: de scheidingslijn tussen groepen gebaseerd op aangeboren eigenschappen. Je kunt namelijk niet kiezen of je Japanner bent of Amerikaan. Je bent geboren in Nederland of Rwanda, met een lichte huid of een donkere, een grote neus of een kleine, en ga zo maar verder.

Op dit moment is het weer in de mode om te zeggen dat allerlei aangeboren eigenschappen bepalend zijn voor je prestaties. Er wordt gepraat over de verschillen tussen mannen en vrouwen, met altijd als achterliggend idee dat die verschillen stabiel zijn, en af te leiden uit hoe vrouwen zich gedragen en hoe “succesvol” ze zijn. En natuurlijk altijd: dat vrouwen gewoon niet zo goed in dingen zijn, of van nature geen ambitie hebben.

Voorspeller van geweld

De discussie hierover wordt meestal gevoerd op de vraag of vrouwen nou wel of niet anders zijn dan mannen, en of er nou wel of geen aanwijzingen zijn dat genetica mensen beter of slechter in dingen maakt. Zo wordt de discussie zogenaamd op “feiten” gevoerd, want feiten, de waarheid en logica zijn belangrijk, toch?

Mijn vak is zelfverdediging, en zoals ik al vaker zeg: dat is geen wetenschap. Wij kijken niet objectief naar de werkelijkheid, want we hebben een doel. Dat doel is: ik ga vanavond veilig weer naar huis.

Daarom maakt het geen bal uit of dat verschil tussen mannen en vrouwen, Nederlanders en Marokkanen, Joden en Christenen, Zwarten en Blanken, IT’ers en Gebruikers en ga zo maar door, echt is of niet. Die vraag doet er niet toe. De werkelijkheid is namelijk dat mensen in groepjes verdelen op basis van “aangeboren eigenschappen” een voorspeller is van geweld.

Niet alleen een voorwaarde; een voorspeller. Het is mijn taak om jou te helpen zo veilig mogelijk te zijn, en hierbij vertel ik je dit: Als je met iemand praat en die persoon is bezig het verschil tussen zijn/haar en jouw aangeboren eigenschappen te benadrukken – maak dan dat je wegkomt. Die persoon is zichzelf voor aan het bereiden om geweld te gebruiken.

Werkt praten dan niet? Nee, praten werkt hier niet. Iemand die jou niet als heel mens ziet, luistert niet naar jou. Die persoon gaat jou niet als gesprekspartner zien.

Bij othering op basis van mening, kleding of interesses heb je misschien nog een kans om jezelf weer als mens te presenteren. Bij othering op basis van “aangeboren eigenschappen” heb je die kans niet. Mensen in een groepje stoppen op basis van “aangeboren eigenschappen” is het begin van de geweldsvorm Group Monkey Dance, en die vorm van geweld kun je als slachtoffer niet de-escaleren. (Overigens: pesten is ook een vorm van de Group Monkey Dance).

Deze categorie van geweld is altijd de eerste en misschien wel belangrijkste stap op de weg naar genocide.

Ja, dat zei ik echt, en ja, dat is wat ik bedoel met “de bron van het kwaad”.

De ongemakkelijke waarheid over othering

De reden dat geweld tegen vrouwen wel eens een zeer goede voorspeller van geweld en ellende in het algemeen kan zijn, is als volgt. “Othering” klinkt alsof je de ander alleen als “de ander” ziet. Maar er is nog iets extra’s aan de hand. Je ziet die ander namelijk als minderwaardig.

Dat is ook steeds wat je terug hoort in de claims over aangeboren eigenschappen. “Vrouwen zijn niet goed in IT”. “Zwarten zijn niet goed in studeren”. Je ziet de ander niet alleen als ander, maar als zwakker. Objectief beschouwd ontvlamt geweld juist ook op het moment dat een partij de ander als zwakker ziet.

Ik hoop dat ik niet hoef uit te spellen dat iemand aanvallen die zwakker is dan jij, laf, kleingeestig en gemeen is. Het maakt jou nooit sterker, beter of mooier. Het maakt de wereld alleen maar ellendiger.

Nou heb ik op een eerder moment in deze blogpost gezegd dat we othering nodig hebben om iemand anders pijn te kunnen doen. En, tja, dat geldt dus ook voor zelfverdediging. Een zekere mate van othering heb je nodig om jezelf te kunnen verdedigen. Voel je je weerstand terwijl je dit leest?

Dat is een goed teken. Als ik in de les othering uitleg, hebben leerlingen altijd weerstand. Het is namelijk wel zo fijn als je ook nog een goed mens kunt blijven nadat je een aanval hebt overleefd.

Het belangrijkste punt om hieruit te leren: gewone mensen hebben zoveel weerstand tegen othering dat ze het moeten leren. Ze moeten zichzelf er toe zetten, of ze moeten er door propaganda toe gebracht worden.

Daders doen het vrijwillig.

Als iemand vrijwillig een ander als zwakker kan zien, én met behulp daarvan die persoon geweld aan kan doen – dan heb je volgens mij een zeer goede voorspeller dat die persoon alleen maar vaker en erger geweld gaat gebruiken.

Zorg dat je de juiste signalen binnenkrijgt

Voorkomen is beter dan genezen – zeker bij geweld. Daarom is het zo belangrijk de signalen van bijvoorbeeld huiselijk geweld vroeg op te vangen.

Maar net zo goed is het dus belangrijk dat we de voorspellers voor geweld gaan erkennen. Vrouwen en minderheden zijn zo vaak niet geloofd, uitgesloten uit het debat, of gewoonweg de mond gesnoerd, dat we geen zicht meer hebben op wat hen wordt aangedaan. Terwijl juist dát belangrijke informatie is voor het voorspellen en voorkomen van geweld in de maatschappij.

Als we willen weten van wie we geweld kunnen verwachten, moeten we dus eerst zien wie er bereid is mensen om aangeboren eigenschappen als minder weg te zetten en geweld aan te doen. En daarvoor moeten we dus luisteren naar degenen die als minder weg worden gezet.

Of je nou gelooft dat aangeboren eigenschappen bestaan of niet, of je gelooft of ze bepalend zijn of niet – dat maakt niet uit. Wat uitmaakt is of je bereid bent naar de signalen te luisteren, zodat je kwaad kunt voorkomen.

Laten we het dit jaar beter doen.