“Je gaat pas op zelfverdediging als je het écht nodig hebt,” hoor ik vaak. En niet alleen over zelfverdediging: bij allerlei soorten problemen hebben we de angst dat we te vroeg of te radicaal handelen. Dat lijkt heel logisch, maar eronder liggen een paar denkfouten die veroorzaakt worden door hoe ons brein nou eenmaal werkt. En dat kan ons in grote problemen brengen.

Het verhaal van de raadgever en het schaakbord

Toen ik een jaar of zeven was, wilde ik leren schaken. Ik had het schaakbord en de schaakstukken gezien en dat leek me ongelooflijk cool. Mijn vader ging me dit leren, en ergens tussendoor zei hij: “Trouwens, ken je het verhaal van de raadgever en het schaakbord?” De les heb ik onthouden maar niet het exacte verhaal, dus hierbij mijn eigen versie:

“Een koning was op zoek naar een strategie om zijn tegenstander te verslaan. Tegen zijn raadgevers zei hij: ‘Als jij de winnende strategie verzint, geef ik je wat je maar wil’. De raadgevers gingen aan de slag, en één van hen kwam inderdaad met een winnende strategie. De koning vroeg hem, ‘En, wat wil je? Goud? Edelstenen? Land?’
“De raadgever schudde zijn hoofd. ‘Ik wil iets veel eenvoudigers, majesteit. Hier, dit is een schaakbord. Wat ik zou willen is dat u voor mij op het eerste vakje één rijstkorrel legt. Op het tweede vakje twee. Op het derde vakje vier. En zo steeds verdubbelend tot en met het laatste vakje.’
“De koning barstte in lachen uit. Hoe kon de raadgever die hem de winnende strategie had gegeven, nou zó dom zijn in geldzaken? Hij bedankte de raadgever en gaf de voorraadkamer opdracht om te doen wat de raadgever vroeg.”

Dit is het moment om zelf even een pak rijst te pakken (of pasta, of paperclips, of andere kleine voorwerpen). Een schaakbord heb je zelfs niet nodig. Leg één rijstkorrel neer. Leg er twee naast. Daarnaast vier. En ga zo steeds verder met verdubbelen. Een schaakbord heeft 64 vakjes. Hoe ver kom je?

verdubbelingen en grote getallen

COVID-19, het virus dat zoveel ziekte, dood en ellende veroorzaakt, verspreidt zich ook in verdubbelingen. Stel, we beginnen klein. Met 100 mensen in het ziekenhuis. En de verdubbeling is elke week. In week 2 zie je 200 mensen in het ziekenhuis. In week 3, 400. Ons brein heeft moeite met bevatten wat deze getallen voorstellen, en focust op dat aantal, “400”. 400, dat kunnen onze ziekenhuizen wel aan. Dus wat doen we? We kijken het even aan…

Maar na twee weken is het twee keer verdubbeld, en heb je ineens 1600 mensen in het ziekenhuis. En gaan er in elk geval nog 3200 bij komen. En dan 6400, 12,800, en dan…

En dat zien wij mensen niet goed aankomen. Wat we niet goed (kunnen) begrijpen, is dat deze getallen “exponentieel”, zoals dat heet, toenemen. Dat het geen simpele stijging maar een ontploffing is. Of misschien begrijpen we de theorie wel, maar kunnen we het ons slecht voorstellen. Wiskundige Bert Slagter legde het wat uitgebreider uit bij NPO Op1. Maar ondanks zijn uitleg zie je nog steeds heel duidelijk dat mensen moeite hebben om dit te begrijpen.

Daarbij komt nog: bij verdubbelingen kom je snel aan grote getallen. Honderdduizend, een miljoen, een miljard. Allemaal zijn ze groot en ver van je bed. Dus ze liggen redelijk bij elkaar in de buurt, toch?

Het probleem is, we kunnen rekenen met deze getallen, we kunnen ze opschrijven en erover praten, maar we kunnen ons ze niet echt voorstellen. Dit filmpje laat zien hoeveel honderdduizend is, en een miljoen, en een miljard, met – hoe toevallig! – rijst.

Exponentiële groei en grote getallen – ons brein lijkt hier gewoon niet echt grip op te krijgen.

Verdubbelingen en onzichtbaarheid

Maar er is nog iets extra vervelends aan de hand. Er is eerder een vergelijkbare ziekte geweest: SARS. Bij SARS werden mensen direct heel ziek. Dat was goed aan ze te zien, dus ze konden direct apart worden gehouden, en zo was het relatief makkelijk om de epidemie te stoppen.

COVID-19 doet het anders. Het virus infecteert je, maar eerst veroorzaakt het nog geen ziekte. Twee weken lang is er niet te merken dat je geïnfecteerd bent. Tijdens die twee weken draag je het virus dus overal mee naartoe, en al voor je zelf ziek wordt, kun je het virus overdragen. Erger nog: je kunt het zelfs overdragen zonder dat je je zelf ooit ziek voelt.

Dat betekent dat alle cijfers die je ziet, vooral iets zeggen over de situatie twee weken geleden. En ondertussen is het niet gewoon erger geworden, het is exponentieel veel erger geworden. Dat betekent ook dat je nu al niks meer kunt doen aan de verergering die er aan zit te komen. Als er nu 400 mensen in het ziekenhuis liggen, gaan dat er in elk geval 1600 worden. Want die verdubbelingen zijn al gebeurd, in de afgelopen twee weken.

Ook die onzichtbaarheid, en het feit dat we dus niks meer kunnen doen aan wat er gaat komen, is iets wat ons brein gewoon niet zo goed kan begrijpen.

Onzichtbare, exponentiele verergering en zelfverdediging

Dan nu (eindelijk!) de link naar zelfverdediging. Eigenlijk geldt dit namelijk ook voor gewelddadige situaties. De mensen die rel schoppen, zijn al veel eerder dan wij hebben gezien, van huis vertrokken om rel te gaan schoppen. Het stel dat nu op elkaar staat te schelden, heeft heel vaak al veel langer problemen. Verkrachters, als we naar cijfers uit DNA-onderzoek kijken, zijn vaak serieverkrachters en hebben de beslissing om te gaan verkrachten al veel eerder genomen. Net zoals de verspreiding van COVID-19 al twee weken eerder is verergerd, zo is ook de escalatie van het geweld al gebeurd lang voordat jij dat zag. En de verergering is niet gewoon, maar exponentieel.

In de praktijk zie ik dit vaak, bij geweld tegen vrouwen. Ik zie vaak dat vrouwen reageren op grensoverschrijdend of gewelddadig gedrag alsof de grensoverschrijding nu gebeurt, en alsof zij, het slachtoffer, een aandeel hebben in die escalatie. Maar die escalatie heeft al in het verleden plaatsgevonden. De beslissing om een ander mens iets naars aan te doen, is moeilijk, dus die is al veel eerder genomen, anders kon hij nu niet doen wat hij doet. En in die beslissing heb jij geen aandeel gehad, dus alle tijd waarin dat is verergerd, daar kun jij niet meer op ingrijpen.

Dat is ook waarom we zo vaak moeite hebben de handelingen van grensoverschrijdende mensen te begrijpen. Hoe vaak zeggen mensen tegen mij “Valeer, ik snap niet waarom hij/zij dit doet?” Dat is omdat er, om andere mensen tot slachtoffer te maken, een heel speciale mindset nodig is, die normale mensen niet hebben. En omdat die dus in het verleden al ontwikkeld is, is die al exponentieel verergerd. Wij zitten in een heel andere mindset, en wij begrijpen dus niet waarom die ander dat doet.

De interne Aap en de schaamte om te handelen

Een andere belangrijke eigenschap die ons in de weg zit, is onze interne Aap. De Aap staat voor de neiging van de mens om te doen wat andere mensen doen. We schamen ons als we afwijken van de mensen om ons heen. We hebben moeite een stap te zetten als iedereen naar ons kijkt en stil staat. Als mensen hebben wij heel veel moeite vroeg en radicaal te handelen – niet omdat er geen reden voor is, maar omdat we ons schamen.

Nou zou je kunnen zeggen: laten we proberen oplossingen voor al deze problemen te verzinnen. Maar in mijn ervaring werkt dat niet. De innerlijke Aap zal altijd bij ons zijn. Grote getallen zullen we nooit vanzelf goed kunnen begrijpen. Zo zit ons brein nou eenmaal in elkaar.

Bovendien, problemen als deze proberen op te lossen, legt de focus op de verkeerde plek. Je bent namelijk alsnog bezig met proberen te analyseren wat de situatie is. Je bent nog steeds niet aan het handelen.

Dat zien we heel veel in crisissituaties. We zijn gewend te denken in termen van “informatie verzamelen”, dan “beslissen” en dan “handelen”. Het probleem daarmee is dat we denken dat er ooit een moment komt dat we genoeg weten, en dat dat moment voor ons duidelijk zal zijn. Alsof er een groen lampje gaat branden, “Klaar! Nu weten we genoeg.”

Dat is niet zo. In wat voor situatie dan ook, je zult nooit “genoeg” informatie hebben om “de” juiste keuze te maken. We zien bij allerlei gebeurtenissen dat mensen blijven hangen in het zoeken naar meer informatie. Dat noemen we “analysis paralysis”: verlamd zijn door het blijven analyseren. Ergens voelen we ons misschien wel onveilig, maar de innerlijke Aap heeft altijd wel een goed excuus om niet te bewegen:

“Die storm aan de horizon is nog ver weg.”
“Ik ken zelf nog niemand met COVID-19, dus ik wacht wel af tot het wat dichterbij komt.”
“Als het écht gevaarlijk wordt, ga ik wel weg.”
“Mijn vriend biedt ook altijd wel zijn excuses aan als hij me heeft uitgescholden.”
“Er staan wel wat mensen te schreeuwen, maar er zijn nog geen klappen uitgedeeld.”

En zelfs op maatschappelijk niveau zie je dit terug:

“We hebben nog 8 jaar om catastrofale klimaatverandering te voorkomen (dus nu hoeven we niks te doen).”
“We hebben geen definitief bewijs dat alle mondkapjes in alle situaties 100% van de tijd werken (dus nu gaan we ze niet adviseren).”
“Ons zorgstelsel is nog niet bezweken, (dus we hoeven nu nog niet meer mensen op te leiden, salarissen te verbeteren, beschermende middelen in te kopen, etc).”

Onze interne Aap is goed in dit soort excuusjes. Uiteraard zijn ze allemaal onwaar, maar ze beschermen ons wel tegen het gevaar uitgelachen te worden. Dus de Aap vindt ze prima werken.

Dus mijn voorstel is om het anders te doen. Niet proberen de innerlijke Aap te bezweren, niet proberen om in je hoofd alles in rijstkorrels voor te stellen. Maar juist de excuusjes van de Aap te zien als punt om te handelen. Dus op het moment dat je jezelf betrapt op een zinnetje zoals hierboven – dan ga je juist handelen.

Onzichtbare successen

Het lastige aan zelfverdediging is: je successen zijn onzichtbaar. Als het goed werkt, gebeurt er niks. Ook dat kennen we van de rest van de wereld. Denk aan de autogordel. Hoeveel levens heeft die gered? Dat zien we niet. Denk aan de mensen die tijdens de opkomst van de nazi’s in Duitsland hebben bedacht – “Dit wordt te link, ik emigreer.” De mensen om hen heen zullen hen hebben uitgelachen. Nu is er toch nog niks aan de hand? Maar zij hebben het overleefd, en dat is weinig zichtbaar.

En we zijn bang voor de meningen van anderen – want voor de innerlijke Aap staat uitgelachen worden door anderen gelijk aan een langzame, pijnlijke hongerdood. Sterker nog: mensen die wél ingrijpen, worden bekritiseerd door onze innerlijke Apen. Er is veel werk gestoken in het voorkomen van de Millenniumbug, en achteraf werd er uiteraard gezegd dat er teveel werk in is gestoken. Wat er had kunnen gebeuren is onzichtbaar. Dit mechanisme weerhoudt politici en bedrijven er waarschijnlijk vaak van om preventieve beslissingen te nemen.

Maar een politicus of CEO kan achteraf nog ontkennen, beargumenteren – of vertrekken naar een ander bedrijf. Als individu heb je dat vangnet niet. Het is dus belangrijk dat je niet gaat proberen zoveel mogelijk informatie te vinden voor je gaat handelen. Het idee is dat je juist met zo weinig mogelijk informatie gaat handelen. Een belangrijke spreuk in ons vak is dan ook: “Ontwikkel een voorkeur voor handelen.”

En hoe erg zijn de kosten van die onzichtbare successen? Heeft de aanpak van de millenniumbug niet veel werkgelegenheid, kennis en ervaring opgeleverd? Hoe erg zou het zijn als voor jaren vooruit beschermende middelen voor alle mensen in de zorg ingekocht zou zijn? Hoe erg zou het zijn als nu al veel nieuwe mensen in de zorg zouden zijn opgeleid?

En op het niveau van het individu, hoe erg is het dat je weg bent gegaan bij dat feestje? Je hebt een leuke avond gehad. Hoe erg is het dat je een eigen rekening hebt gehouden terwijl je samen bent gaan wonen? Dan heb je een eigen rekening. Hoe erg is het dat je zelfverdediging hebt geleerd, en je daarna niks meer is overkomen? Je hebt geleerd over je lichaam, over je geest, je staat meer in het leven, je ziet meer, je ervaart meer, je hebt betere mogelijkheden om met het leven om te gaan en je eigen pad te kiezen.

Als je het écht nodig hebt

Want stel jezelf de vraag: als je pas zelfverdediging gaat leren als je het écht nodig hebt, wanneer is dat dan? In wat voor situatie ben je dan? Op een feestje waar de sfeer omslaat? In een relatie met een controlerende partner? Thuis bij een man die iets wil dat jij niet wil?

Op dat moment is het te laat. De escalatie is al gebeurd in het verleden. Daar kun je niks meer aan doen. Als je dat soort situaties wil kunnen voorkomen en bestrijden, moet je daar vóór al gaan handelen. Op het moment dat je zelf denkt: nu is het nog te vroeg.

En eigenlijk is dat het geheim van alle successen. Succes is het resultaat van wat je ervoor hebt gedaan. Het beste moment om te handelen, is als er nog niks aan de hand is.

Ik wens je veel onzichtbare successen!