Jaren geleden werkte ik in een winkel. Om 22:45 mochten we dicht, en om 23:00 mochten we naar huis. Vóór 22:45 moest er nog een hoop gebeuren: kassa’s tellen, kranten uit de rekken halen, etc. Ik was de jongste medewerker, maar vaak genoeg kwam het voor dat niemand van de mensen die er langer werkten dan ik de leiding nam. Als dat gebeurde, liep alles in het honderd en waren we om 23:30 nog niet klaar.

Dus wat deed ik? Ik nam de leiding. Want ík wilde wel graag op tijd naar huis. Het was niet mijn verantwoordelijkheid – maar degene wiens verantwoordelijkheid het was, pakte hem niet.

3 voorwaarden om te leren voor jezelf op te komen

Op zelfverdediging gaan is niet zomaar een cursusje doen. Je gaat van alles tegenkomen, vooral bij jezelf en je ideeën over hoe de wereld zou moeten werken. Je loopt tegen je eigen overtuigingen aan en misschien merk je wel dat je in bepaalde dingen moet gaan veranderen.

Zo werkte het tenminste voor mij.

Twijfel je of je zelfverdediging wilt gaan leren? Hieronder heb ik beschreven wat ik graag al had willen weten vóór ik – tig jaar geleden – met martial arts was begonnen. Het zijn inzichten die ik heb opgedaan tijdens het trainen – maar ik denk dat ze je een grote voorsprong kunnen geven als je ze alvast van tevoren weet!

1. Je neemt een besluit

Als je zelfverdediging wil gaan leren, begin je met deze beslissing: Dat jíj de verantwoordelijkheid gaat nemen voor jouw veiligheid. Natuurlijk, het staat niet ter discussie dat het de verantwoordelijkheid van de ander is om met zijn poten van je af te blijven. Maar hij neemt die verantwoordelijkheid niet.

Dus dan kun je twee dingen doen. Optie 1: Je kunt boos worden op hem, op de maatschappij, op wie dan ook, en je kunt blijven proberen die ander of de maatschappij ervan te overtuigen die verantwoordelijkheid wel te nemen.

Optie 2: je kunt leren voor jezelf op te komen.

Ik begrijp heel goed de beweegredenen van optie 1. Vanuit het perspectief van “gerechtigheid” klopt het helemaal. Het is zíjn schuld, niet die van jou, dus híj moet veranderen, niet jij. Daar is geen speld tussen te krijgen. Het probleem is alleen: het werkt niet. Je hebt geen controle over wat andere mensen doen. Dus je kunt iemand niet dwingen die verantwoordelijkheid te nemen.

En zelfs als je dat kon. Dan betekent het alsnog dat je jezelf afhankelijk maakt van hem. Dan moet je je bij iedereen die je tegenkomt gaan afvragen, “Oh jee, heeft hij de training Gerechtigheid wel gevolgd? En zou hij zich eraan houden?”

Zelfverdediging leren begint met kiezen voor optie 2. Jij bent de enige persoon op wie je echt invloed kunt uitoefenen. De enige controle die je hebt, is over dingen die jíj kunt veranderen. En daarnaast… Is jouw leven niet te waardevol om aan anderen over te laten?

“Resilience coach” Elizabeth Lovius heeft hier een mooie tip over. “Weet je wat ik heb geleerd?” zei Lovius tijdens een evenement. “Go first. Als je iets wil, zorg dat jij degene bent die initiatief neemt.” Veel van de leermomenten die ik geef tijdens de lessen, maar ook als huiswerk, komen hierop neer: “Dit is een situatie in jouw leven. Wat ga jij hieraan doen?”

Dit is ook waarom ik niemand ga “halen”. Ik ga niemand overtuigen les te nemen. Het werkt alleen als het een keuze van jou is.

2. Je verscheurt de garanties

Helaas worden er in de gevechtskunsten/vechtsporten/zelfverdedigings-wereld een hoop sprookjes in leven gehouden. “Ja maar als jij dit doet, dan doe ik dat!”

Vooral mannen klampen zich vast aan de overtuiging dat dé perfecte move bestaat, dat je kunt leren onverslaanbaar te zijn, dat er “simpele trucjes” zijn waardoor je altijd kunt winnen. Stiekem denken veel mannen dat ze dit kunnen:

Dat levert aan beide kanten problemen op. Dit soort mannen denken dat ze beter en sterker zijn dan ze in werkelijkheid zijn; en vrouwen denken dat ze minder sterk zijn dan ze in werkelijkheid zijn. Lose-lose.

Dat heeft te maken met allerlei mythes over Oosterse gevechtskunsten. De samurai waren de beste krijgers ooit, want ze hadden de beste technieken en de beste zwaarden bla bla bla…

Allemaal onzin. Elk volk dat lang genoeg met metaal knutselt, komt op dezelfde technologie als de Japanse zwaardsmeden. En elk volk dat lang genoeg in oorlog is, ontwikkelt effectieve gevechtsmethoden. We zijn allemaal mensen, we hebben allemaal twee benen, twee armen, een romp en een hoofd: er is niks speciaals aan vechten. Trucjes bestaan niet.

Nou ja… één ding hadden de samurai denk ik wel voor op andere krijgers. Ze accepteerden dat ze konden verliezen.

Daarbij bouwden ze op eeuwenoude inzichten. De oude taal Sanskriet heeft een woord, Duhkha, dat betekent dat een wiel niet helemaal goed op de as zit. Als je op een wagen rijdt waarvan één van de wielen niet helemaal lekker zit, hobbel je dus de hele weg voort. Dat werd de basis van een inzicht over het leven: het leven is precies als rijden op een wagen met zo’n wiel. Het is altijd onbevredigend.

Met dit inzicht ben je in één klap al je machtsfantasieën kwijt. Want je kunt verliezen omdat de ander beter is, maar ook omdat je gewoon je dag niet hebt of een vergissing maakt, omdat de zon in je ogen staat of omdat je uitglijdt of wat dan ook. Garanties bestaan niet.

Dit is enorm belangrijk, want als je denkt dat er garanties zijn, dat dingen wel zullen lukken als je het maar hard genoeg wilt, dan geef je jezelf de schuld als het niet lukt. Schuld is de negatieve tegenhanger van verantwoordelijkheid. Verantwoordelijkheid is de motivator waardoor je überhaupt besluit actie te ondernemen; schuld is de rem waardoor je jezelf klem zet.

3. Je accepteert de beperkingen

Dat er geen garanties zijn, horen we niet graag. Het lijkt soms wel alsof we gewoon alles hebben weggestopt wat we eng vinden.

Begraafplaatsen liggen achter mooie coniferenhagen. Ziekenhuizen liggen op industrieterreinen. Mensen met psychische problemen worden weggestopt in tehuizen. Ouderen ook. Slachterijen… ja, waar zijn die eigenlijk?

Maar je wordt nou eenmaal oud. En je wordt nou eenmaal ziek. En je gaat nou eenmaal dood. En als je wilt eten, moet er iets dood, of het nou een kip is of een broccoli. En als je wilt reizen of ergens wonen, moeten er nou eenmaal stukken natuur kapot.

Als deze waarheid verborgen blijft, komt hij des te harder aan als hij ineens wel zichtbaar wordt. Als iemand die je kent ongeneeslijk ziek wordt. Als je zelf merkt dat je blessure niet meer overgaat omdat je ouder wordt. Als je altijd geloofd hebt dat de wereld comfortabel is en dat hóórt te zijn, heeft dat best wel een paar negatieve effecten:

Effect #1: Je wordt boos – en het is een nutteloze boosheid. Boosheid is normaal gesproken een positieve emotie. Hij zegt: “Dit is niet goed voor mij!” en geeft je de energie om iets te veranderen. Maar als je boos bent op dingen die niet te veranderen zijn, kan je boosheid nergens heen. De wereld is niet eerlijk en daar kun je niks aan doen. Boos zijn op dingen die niet te veranderen zijn, geeft veel opgekropte woede, en dat is slecht voor je gezondheid.

Effect #2: Je wordt hulpeloos. Ik zeg het vaker: Geen kind is hulpeloos; hulpeloosheid is aangeleerd. Hulpeloosheid is een gevolg van je (vroege) leersituatie. In feite zijn er 3 mogelijke leersituaties:

1. De uitdaging is groot, en je mogelijkheden zijn niet genoeg om de uitdaging aan te kunnen. In deze situatie leer je alleen maar dat wat je probeert, niet lukt. Hierdoor leer je hulpeloosheid aan. Dit is geen gezonde situatie.

2. De uitdaging is groot, maar je mogelijkheden zijn wél genoeg om de uitdaging aan te kunnen. Dit is een gezonde leersituatie. Dit is het idee van de Cirkel van Veiligheid. Het idee is dat je als ouder je kind de speeltuin in laat gaat. Jij gaat op een bankje zitten kijken. Je kind kan op onderzoek uitgaan, want het weet dat jij daar bent. En dan kan het weer terugkomen bij jou om te delen wat het heeft geleerd en om door jou gekoesterd te worden.

3. De uitdaging is te klein voor de mogelijkheden die je hebt. Het rare is: in deze situatie leer je óók hulpeloosheid aan. Als je in plaats van je kind zelf te laten ontdekken, bezorgd blijft en met je kind mee de hele speeltuin door gaat, leert je kind 2 dingen: 1) “alles is eng”; en 2) “ik kan het niet zelf”.

Opgroeien in een zeer beschermde wereld – waarin alles wat met ziekte, pijn en dood te maken heeft, wordt weggestopt – leidt dus tot een té positieve verwachting van wat het leven is. Op het moment dat je dan wordt geconfronteerd met de moeilijkere aspecten van het bestaan, wordt je boos: dat de trein niet op tijd rijdt, dat je pakketje niet de volgende dag geleverd wordt, dat je vriendin ziek wordt, dat er mensen zijn die jou kwaad willen doen, dat je nieuwe dansmove niet in een paar weken lukt.

En die boosheid, die frustratie, leidt gek genoeg tot een zelfopgelegde hulpeloosheid: Jullie moeten dit voor me regelen! Ik heb hier recht op! Ik wil dit heel graag, dus ik hoor het te krijgen! Ik heb het verdiend!

Komiek Louis C.K. beschrijft het resultaat hilarisch: “Hoe snel is de wereld ons iets verschuldigd waarvan we 10 seconden nog niet eens wisten dat het bestond?”

…en dan ga je aan de slag

Als je les neemt in zelfverdediging, neem je les in leren jouw mogelijkheden te ontdekken. En die heb je. Laat ik duidelijk zijn: onze maatschappij investeert massaal in de leugen dat jij geen mogelijkheden hebt. Ik, als man, kan me niet voorstellen hoe dat moet zijn.

Wat ik wel weet, is dat je niet hulpeloos bént. Een van mijn leraren, Rory Miller, vertelde: “Jullie zijn tijgers. Je woont al zo lang in een dierentuin dat je niet meer weet dat je een tijger bent. Maar dat maakt niet uit. Je bent nog steeds een tijger.” Dat is de boodschap die hij mij, met al zijn ervaring, voor jullie meegaf.

Jouw mogelijkheden ontdekken doe je door naar jouw problemen te kijken en denken: “Wat kan ík doen? Waarvoor ben ik niet afhankelijk van anderen?” Het gaat er niet om dat je gelijk een oplossing hebt voor al je problemen. Dat is precies wat het niet is. Want dan pin je jezelf van tevoren al vast. Je gaat kijken naar wat jouw bewegingsvrijheid binnen het probleem is.

Een voorbeeld: Laatst zag ik een team dat de afgelopen werkweek ging evalueren. Één van de vragen was: “Wat kan er beter?” De discussie verzandde al snel in wat het ándere team beter moest doen. Een typisch voorbeeld van hoe je jezelf hulpeloos maakt. Want je hebt geen invloed op wat het andere team doet. “Het andere team reageert niet snel genoeg op berichten” is geen voorbeeld van wat er beter kan. “De telefoon pakken als ik iets nodig heb” is dat wel.

Het is dus ook niet de bedoeling dat je mijn woorden uit je hoofd gaat leren. Het is de bedoeling dat mijn woorden je triggeren om zélf oplossingen te gaan zoeken. Ik ben jou niet, en jij bent mij niet. Wat voor mij werkt, werkt misschien wel niet voor jou. Rory zegt: “Het gaat erom dat je de beste versie van jezelf wordt, die er kan zijn.”

Dat proces – dát is zelfverdediging.