Al bij schoolbiologie krijgen we te horen dat er 3 mogelijke stressreacties zijn: vechten, vluchten en bevriezen.

Helaas is dit onzin. In situaties waar het écht uitmaakt, is er maar één stressreactie. Bevriezen.

Het tweede stuk onzin is dat dit het einde van de wereld is.

Waarom bevriezen we?

Stel je voor, nog niet eens zo gek lang terug, zeg 4,000 jaar geleden. Je loopt over de savanne. Je hebt net je tent opgezet en bent nu de sausijsjes aan het roosteren. Plotseling staat er een tijger voor je neus.

Even voor de duidelijkheid: een tijger is geen grote poes. In de dierentuin in Keulen hebben ze een uit hout gezaagd silhouet van een tijger, zodat je ernaast kunt gaan staan en kijken hoe groot hij is. Met 1m20 aan de schouder hoeft een tijger niet heel ver tegen je op te kijken. Hun tanden en klauwen kunnen tot 9cm lang worden, en ze wegen tot 350 kilo. Daarnaast hebben ze een veel stevigere huid dan wij.

Dus. Optie 1: vechten. Hoe groot is de kans dat je dit overleeft? Zij kunnen jou met elke klap schade toebrengen, maar jij hebt geen klauwen of tanden die door hun huid heen komen. Niet echt gunstig. Maar ik ben een optimist, dus ik zeg 5% kans dat je het overleeft.

Optie 2: wegrennen. Grote roofdieren hebben een instinct dat zegt: als het rent, is het lekker. Mocht je op vakantie gaan in een land met beren: niet wegrennen. Je overlevingskans bij wegrennen? Tja, laat ik je 2% geven.

Optie 3: bevriezen. Hmm… Is dit echt zo’n gek idee? Laten we eens kijken wat er gebeurt. Heb je wel eens iemand zien schrikken?

Meestal nemen we een grote hap lucht. En dan houden we onze mond dicht. Zodat de tijger je niet ruikt, en je net kunt doen of je er niet bent. Je handen en voeten worden koud. Want het bloed trekt naar je core. Zodat als de tijger je een arm afbijt en dan tevreden is, je niet gelijk doodbloedt. Misschien doe je het in je broek. Dan ben je al een veel minder aantrekkelijk hapje. Ik denk zelfs dat het dissociëren waar mensen met een trauma last van hebben, een extreme versie van dit verdedigingsmechanisme is. Ik weet uit eigen ervaring dat als je “jezelf wegmaakt”, het écht lijkt alsof je er niet bent. Mensen die vlak naast of voor je staan, hebben dan niet eens door dat je er bent.

Stel, bevriezen helpt je maar in 20% van de gevallen overleven. Dan nóg zijn er dus 10x zoveel mensen in leven gebleven door bevriezen als door wegrennen. En die mensen hebben weer kinderen gekregen, en zo verder. Degenen die hebben gevochten of gerend, zijn tijgervoedsel. En zo is bevriezen nu de normale menselijke stressreactie geworden.

Angst gaat nooit weg

Angst gaat nooit weg. Je zult nooit leven zonder angst. Nou ja, er is een vrouw in de VS die fysiek geen angst heeft, maar die wordt constant beroofd, aangerand en opgelicht, en leeft in een ziekenhuis. Angst is een belangenbehartiger. Je hebt haar nodig om te overleven.

Ook bevriezen gaat nooit weg. Het is iets puur biologisch. We hebben het allemaal. Politie-agenten, brandweerlui, soldaten, ambulancepersoneel. Iedereen bevriest. Dat gaat nooit weg.

Je kunt het wel erger maken. Een adrenaline-reactie (wat bevriezen is) ontstaat als je hersenen merken dat er gevaar is. Denk je dat je hersenen gerustgesteld worden als je vindt dat je niet mag bevriezen? Hoe goed werkt: “Ik mag niet zenuwachtig zijn ik mag niet zenuwachtig zijn ik mag niet zenuwachtig zijn”?

Het allerbelangrijkste om je te realiseren van de “freeze”, zoals we bevriezen ook wel noemen, is dat het erbij hoort. Dit noemen we “reframen” en het is misschien wel het krachtigste middel dat er bestaat om met crises om te gaan. “Reframing” betekent dat je een gebeurtenis of feit in een ander licht gaat zien.

Bijvoorbeeld: We vinden dat we niet mogen bevriezen, en daardoor raken we steeds opnieuw in de freeze, of misschien houdt hij wel aan. Maar “vinden dat het niet moet” is een oordeel. Wat als we dat oordeel weghalen, of er een ander oordeel voor in de plaats zetten?

Wat dacht je van: De freeze is mijn vriend. De freeze beschermt mij. Ze voorkomt dat ik bij een luide knal zonder te kijken wegren en onder een auto kom. Ze voorkomt dat ik bij de minste aanraking direct uithaal en misschien wel een goede vriend tegen de grond sla.

Freeze-bestendig worden

De freeze gaat dus nooit weg. Maar je wilt wel zo min mogelijk bevriezen, en als je dan bevriest, er zo snel mogelijk weer uitkomen.

Oh ja, want er is dus nog een “daarna”.

Laatst gebeurde dit nog bij een leerling tijdens een counter-ambush oefening. Ze schrok zich kapot en bevroor. Prachtig! Want dan kun je in de les gaan voelen wat het is om te bevriezen. Zodat je het later herkent. Wees er dus eerlijk over, tegen jezelf. Ook als je op straat schrikt van de harde knal van een bouwmachine of wat dan ook.

En daarna haalde ze uit en plantte haar elleboog in het stootkussen. Dát is wat je wilt.

Want in de freeze blijven hangen is natuurlijk minder handig. De freeze is een van de redenen dat er meer mensen dan nodig sterven bij scheepsrampen en branden en dat soort dingen. En het is ook niet erg handig als er een verkrachter voor je neus staat.

Het belangrijkste aan de freeze is dus dat je je er niet tegen verzet, maar er ook niet in meegaat! Niet: “Dit mag niet gebeuren”, maar ook niet: “Ik kan toch niks doen.” Dat laatste is erg belangrijk. Accepteer dat je nu bevroren bent, maar besluit niet dat je daarom verder niks kunt doen.

Ambulancepersoneel hebben een bepaalde manier om met hun freeze om te gaan: ze praten tegen zichzelf. “Ehhhh, wat moet ik doen? Oh ja!” – en dan gaan ze aan de slag. Rory Miller schrijft* dat je drie dingen nodig hebt om uit een freeze te komen: 1) de freeze erkennen: “Ok, ik ben dus bevroren”. En 2) en 3): twee handelingen doen.

Ik denk dat #1 het belangrijkst is. Ik zag een keer twee mannen vechten op een station. Ik dacht eerst: “Huh, is dit echt? Het ziet er zo stom uit.” Dat was de freeze. Of toen ik met een pistool werd bedreigd: “Dit kan niet waar zijn. Het is hier toch geen Amerika.” Dat was de freeze. Of toen ik op de bank zat en de buren met een betonboor aan de slag gingen: “Wat een raar geluid, wat zou dat nou kunnen zijn, er is niks aan de hand, wat is dat geluid toch?” Ook dát was de freeze.

Die was er gewoon. Maar in elk van deze situaties heb ik toch precies gereageerd zoals ik wilde reageren. Na de freeze.

Het is handig daar een plan voor te hebben. Om te weten wat je wilt doen in een bepaalde situatie. Één van te voren bedachte reactie om in te zetten nadat de freeze voorbij is.

Ik geef naast zelfverdediging ook les in de Chinese gevechtsmethode tai ji quan, en daarin zit dit principe al verstopt. Na een aantal jaren trainen viel het me op dat er één houding is die telkens terugkomt, tussen allerlei bewegingen in. Geen leraar heeft me er ooit over verteld; ik heb er nergens over horen praten of over gelezen. Maar ik vond het wel erg toevallig. Die houding lijkt precies op wat mensen doen die zich een hoedje schrikken.

Ik denk niet dat dit toeval is. Ik denk dat de mensen die tai ji quan hebben uitgevonden, heel goed van de freeze wisten. Ze hebben niet net gedaan alsof het er niet was; integendeel: ze hebben hun bewegingen gebouwd met de natuurlijk schrikbeweging als uitgangspunt.

Een andere belangrijke reframing: Je schrikt natuurlijk niet voor niks als je wordt aangevallen. Aanvallers doen opzettelijk zo agressief en dominant. Ze willen het gedeelte van jouw geest activeren dat denkt dat je je niet kunt verdedigen. Want ze willen dat je je niet verdedigt! Vraag je eens af waarom ze dat niet willen. Dat ze niet willen dat je je verdedigt, betekent eigenlijk al dat je een goeie kans maakt als je je wél verdedigt.

Ok. Dus je hebt hier al 2 belangrijke strategieën om met bevriezen om te gaan: accepteren en reframen. Daarnaast zijn er nog een aantal dingen die je kunt doen in je dagelijks leven. Wantrouw autoriteit. Altijd. Beweeg niet met de groep mee. Laat je niet aanpraten dat je je niet zou kunnen verdedigen. Leer jezelf geen hulpeloosheid aan. Neem controle over je eigen leven. Accepteer wat bestaat, maar niet dat het zo moet blijven. Doe vervelende klusjes zonder aarzelen. Neem het heft in eigen handen.

Werk met wat er is

Elke keer als ik mensen vertel over de freeze, krijg ik emotionele reacties. Van vrouwen die soms jarenlang boos op zichzelf geweest zijn. Die zich hebben geschaamd voor zichzelf. Die zich schuldig hebben gevoeld: “Ik dacht: Wat is er mis met mij?” Of: “Ik heb altijd gedacht: Wat ben ik toch een trut.”

Nope. De freeze is normaal.

We zijn zo vaak bezig met wat er allemaal niet goed is. Onze maatschappij legt ons extreme eisen op over hoe we eruit moeten zien, over wat voor werk we moeten hebben, zelfs over hoe we ons moeten voelen.

Maar het zwaarste oordeel is nog wel dat als we niet aan dat ideaalbeeld voldoen, als we niet altijd een 10 voor alles halen, er iets mis met ons is.

Hoe langer ik werk met mensen die zeer traumatische dingen hebben meegemaakt, hoe minder ik hierin geloof. Ik zie ook psychologische problemen steeds minder in termen van “kapot”. Ik zie juist hoe intact alle onderliggende systemen nog zijn. En hoe de dingen die “kapot” lijken eigenlijk goed functionerende aanpassingen zijn.

Denk niet dat er iets mis met je is. Denk niet dat er iets kapot aan je is. Je hebt gewoon nog iets bij te leren.

Dat is ook een van de belangrijkste principes van zelfverdediging. Werk met wat er is. Wens niet dat het mooier of beter of anders was.

De freeze is er gewoon. Ze kan je vriend zijn of je vijand. Welke keuze werkt voor jou?

Voor meer detail: lees het vervolgartikel over bevriezen.
——————————————————————–
* Miller, R. Facing Violence. YMAA Publication Center, 2011.